Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 - 1975

Trong không khí hội nhập và phát triển văn hóa văn học hiện nay, việc nghiên cứu lại một cách hệ thống và toàn diện các khu vực, các giai đoạn văn học Việt Nam thế kỷ XX, đặc biệt giai đoạn 1945 – 1975, một giai đoạn văn học phong phú và phức tạp là một yêu cầu cấp thiết, không chỉ góp phần bổ sung, hoàn thiện bức tranh văn học Việt Nam mà còn góp phần xóa bỏ mặc cảm, định kiến, hướng tới việc nhất thể hóa đời sống văn học nói chung và thơ Việt Nam hiện đại nói riêng, trên cơ sở đó, tăng cường tinh thần hòa hợp dân tộc.

Giai đoạn 1945 – 1975 là giai đoạn thơ trữ tình đạt được thành tựu nổi trội, lóe sáng nhiều gương mặt tài năng, đầy cá tính sáng tạo và cách tân với hàng loạt thi phẩm gây tiếng vang. Nhưng nhiều hiện tượng tác giả, nhiều sự kiện thơ ca, nhiều giá trị nghệ thuật chưa nhận được sự đánh giá nhất trí trong giới nghiên cứu, phê bình và sáng tác, thậm chí có những trường hợp đối chọi khá gay gắt. Thực tiễn văn học giai đoạn này sôi động với một khối lượng tác phẩm khá đồ sộ, nhất là thi phẩm của các thế hệ cầm bút hết sức đông đảo nhưng lại không thuần nhất, đòi hỏi phải có sự khảo sát, tiếp cận với cái nhìn toàn cảnh, tổng thể, nhưng lại phải đi sâu tìm hiểu cả quá trình hình thành, vận động và phát triển của thể loại trong bối cảnh đặc biệt của lịch sử và thời cuộc giai đoạn 1945 - 1975.

Với Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 - 1975, PGS.TS. Nguyễn Bá Thành đã chọn một lộ trình riêng khi tiếp cận thơ giai đoạn này. Cuốn sách là sản phẩm của đề tài nghiên cứu khoa học và công nghệ trọng điểm cấp ĐHQG Hà Nội, thực hiện từ tháng 10-2012 đến tháng 10-2014. Nó đã đáp ứng được nhu cầu có tính khách quan của tình hình nghiên cứu văn học sử nói trên. Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 – 1975 không chỉ mới về phương pháp tiếp cận, mà còn mới trong cách nhìn nhận, cách lý giải có sức thuyết phục về một đối tượng tưởng như quen thuộc nhưng phức tạp và nhạy cảm. Bên cạnh thơ dưới chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là thơ dưới chính thể Quốc gia Việt Nam và Việt Nam Cộng hòa. Một đối tượng được gọi đúng tên, không mang tính khu biệt miệt thị và phủ định tuyệt đối như trước đây, mà dẫn dắt và lý giải từ góc độ hình tượng, từ góc độ ngôn ngữ và góc độ tư duy, tư tưởng. Trên cơ sở đó, tác giả đã đưa ra những nhận xét mới về tính đặc thù và tính phức tạp của mỗi khu vực, mỗi bộ phận. Đó là những khám phá mới về cả đối tượng lẫn phương pháp tư duy. Điều ấy cho thấy tâm huyết, bản lĩnh khoa học của tác giả cuốn sách.

Nếu trước đây, khi nói đến thơ Việt Nam 1945 – 1975, giới nghiên cứu thường chỉ quan tâm đến thơ cách mạng, hoặc có bàn đến thơ đô thị miền Nam thì cũng chỉ ưu ái với mảng thơ “yêu nước tiến bộ, còn lại là chỉ trích và phủ nhận, với thơ vùng tạm chiếm Hà Nội cũng không là ngoại lệ, thì nay, Nguyễn Bá Thành quan tâm đến tất cả các khu vực nhìn từ góc độ tư duy thơ. Qua đặc trưng của tư duy thơ ở mỗi khu vực ở giai đoạn 1945 – 1975, tác giả đã cho thấy sự tác động của hoàn cảnh lịch sử đối với thơ ca, vai trò chủ thể trữ tình trong quan hệ với khách thể thẩm mỹ, những tác động của tư duy chính trị, tư duy triết học đối với tư duy nghệ thuật, khả năng dự báo thực tại và khả năng nhận thức của tư duy thơ..., mà ở đây, qua các trang viết, chúng ta đã nhận thấy rõ hơn sự đổi mới tư duy nghiên cứu, đặc biệt với thơ trữ tình vốn là chuyên môn sâu và là sở trường của Nguyễn Bá Thành lâu nay.

Tiếp cận thơ Việt Nam 1945 – 1975 từ góc nhìn tư duy nghệ thuật, tác giả cuốn sách đã đề xuất và xác định mục đích khoa học của mình là nghiên cứu văn học Việt Nam nói chung và các thể loại riêng biệt bằng cái nhìn toàn cảnh, nhất thể hóa các bộ phận với sự tiếp nhận hài hòa hai phương diện nội dung và nghệ thuật trên tinh thần nhân văn. Bởi trong ngữ quyển đổi mới và hội nhập toàn cầu thì văn hóa, văn học của một dân tộc trước hết phải có sự hòa hợp, đồng thuận từ bên trong. Do vậy, như mong muốn chính đáng của tác giả cần phải có cái nhìn khách quan, công bằng và khoa học với các hiện tượng tác giả, tác phẩm trên toàn bộ nền văn học, cụ thể là các bộ phận thơ mà do hoàn cảnh lịch sử của dân tộc đã tồn tại dưới các chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chính thế Quốc gia Việt Nam và chính thể Việt Nam Cộng hòa giai đoạn 1945 – 1975 với các sắc thái và diện mạo, với những tương đồng và khác biệt cần được quan tâm và tìm hiểu thích đáng.

Cuốn sách Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 - 1975 gồm 4 chương, với nhiều vấn đề rất mạch lạc triển khai trên nhiều bình diện, lực lượng sáng tác, nhân vật trữ tình, cảm hứng chủ đạo, ngôn ngữ, hình tượng... Sau khi đưa ra những ý kiến thể hiện sự đổi mới tư duy nghiên cứu trong việc “tái nhận thức văn học giai đoạn 1945 – 1975 trên cả hai bộ phận, cũng như việc “tái cấu trúc" hai bộ phận ấy trong một chỉnh thể dựa vào lý luận tiếp nhận và yêu cầu thực tiễn của thời kỳ đổi mới và hội nhập, tác giả cuốn sách đã tìm hiểu và nhận diện những đặc điểm của thơ dưới chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và thơ dưới chính thể Quốc gia Việt Nam và Việt Nam Cộng hòa. Ở mỗi chương viết, bằng sự am hiểu kỹ lưỡng bối cảnh lịch sử và ngữ cảnh văn hóa, văn học của từng khu vực, bằng lối phân tích và lý giải thấu đáo, bằng năng lực cảm thụ tinh tế và sâu sắc thơ của các khu vực, cuốn sách đã cho thấy diện mạo của từng sinh thể thơ. Mà ở đó, các chủ thể sáng tạo không thể không chịu áp lực thời đại và thị hiếu thẩm mỹ, không thể không chịu sự chi phối bởi không gian, môi trường văn học của từng chính thể. Với cái nhìn khách quan, cần trọng, người viết chú ý đến sự hài hòa giữa nội dung và hình thức thơ ca mỗi vùng miền, bộ phận, nỗ lực tìm ra cái chung và cái riêng của mỗi khu vực thơ ca, không chỉ đặt chúng trong cái nhìn của đương thời và của hiện tại mà còn trong những so sánh, đối chiếu và đối thoại khá thuyết phục. Đặc biệt, người viết đã nêu lên được phẩm tính nổi bật của thơ Việt Nam 1945 - 1975 trong cảm hứng và bút pháp sáng tạo, đặt thơ của mỗi khu vực trong tính toàn diện vẫn để, đưa toàn bộ thơ 1945 – 1975 "đoàn tụ” trong ngôi nhà chung của thơ ca Việt Nam hiện đại. Dĩ nhiên, quan điểm của tác giả vẫn không phải là “đánh đồng” các khu vực, mà có sự để cao thích đáng giá trị của thơ ca cách mạng, đánh giá sự đóng góp to lớn của văn học cách mạng nói chung và thơ ca cách mạng nói riêng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đồng thời, tác giả bước đầu nhấn mạnh đến những nhà thơ tiêu biểu của mỗi khu vực, mà theo tác giả là đã “có tắm bao quát lớn”.

Các nhà thơ 1945 – 1975 được lựa chọn là: Hồ Chí Minh, Tố Hữu, Chế Lan Viên, Vũ Hoàng Chương, Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyến. Dẫu biết cách lựa chọn những gương mặt thơ ca này có thể có những ý kiến trái chiếu nhưng theo Nguyễn Bá Thành, đây là sự chọn lựa trên cơ sở loại hình tác giả, nghĩa là những người tiêu biểu cho một loại, một kiểu tác giả mà đương thời chiếm vị trí đáng kể trong mỹ cảm tiếp nhận của đông đảo bạn đọc. Tất nhiên, trong khi nói về lực lượng sáng tác thơ ca ở mỗi khu vực, Nguyễn Bá Thành cũng đã đề cập đến hầu hết những tác giả lớn của giai đoạn này. Sự lựa chọn này đã thể hiện chính kiến cá nhân trong nhận thức và thẩm định, vừa bao quát vừa cụ thể với cái nhìn khách quan và đổi mới của người viết.

Để hoàn thành cuốn sách một cách nghiêm túc và khoa học, tác giả đã dày công trong sưu tầm, thu thập tài liệu cả về lý thuyết lẫn các thi tập, nhất là khi do thời cuộc, thơ dưới chính thể Quốc gia Việt Nam và Việt Nam Cộng hòa đã tản mạn khắp các chân trời góc biển. Người viết, trong thời gian thực hiện để tài đã có dịp đi nước ngoài, đã tìm đến một số thư viện và tủ sách gia đình để chụp lại các ấn phẩm của giai đoạn 1945 - 1975. Qua một thời gian nhẫn nại tìm kiếm, tác giả mới có thể sở hữu trong tay một khối lượng tài liệu tham khảo đáng nể không dễ tìm thấy trong nước. Có thể nói, cuốn sách được xây dựng trên một cơ sở tư liệu phong phú và một nền tảng lý thuyết khá chắc chắn và mới mẻ, tạo độ tin cậy với người đọc.

Như vậy, Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 – 1975 là cuốn sách mang tính khơi mở cho một hướng nghiên cứu trên tinh thần nhất thể hóa mà cầu nối là các giá trị văn chương mang tính nhân bản ở một giai đoạn có nhiều biến động dữ dội và bi tráng trong lịch sử dân tộc. Tiếp cận Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 – 1975 từ góc nhìn tư duy nghệ thuật là một việc làm có ý nghĩa đối với việc nghiên cứu, giảng dạy và tiếp nhận một đối tượng có những đóng góp và vị trí đáng ghi nhận trong văn học sử mà lâu nay chưa được nhìn nhận đầy đủ, toàn vẹn. Với ý nghĩa ấy, tôi xin trân trọng giới thiệu cuốn sách Toàn cảnh thơ Việt Nam 1945 – 1975 với bạn đọc.

Hà Nội, ngày 25 tháng 2 năm 2015

PGS.TS. Nguyễn Bích Thu