Đường Thi

CHỖ CAO SIÊU NHẤT TRONG NGHỀ VĂN LÀ do ở khí hạo nhiên. Đó là thuộc về phần hình nhi thượng của tạo hóa, không tiếc hơi, không bờ bến, thu lại là tình thần, khoáng sung ra là du cửu, khi tĩnh như trời êm bể lặng, đem muôn vật vào cõi êm đềm, khi động như sấm sét, như mưa bảo, làm cả thế giới đều rung chuyển, cả mặt trời mặt trăng phải đổi sắc; một linh cơ tự nó ẩn hiện biến hóa, vô cùng vô tận, không có thể nào đo lường được, vì thế gọi là hạo nhiên.

Những bậc chính nhân quân tử ở nước ta, như ông Tiểu ẩn, ông Giới hiên đời Trần, ông Ức trai, ông Bạch vân am đời Lê, ông Thanh hiên, ông Ngộ trai đời Nguyễn, há phải là những người suốt đời chỉ vùi đầu ở trong làng văn mặc để tiêu ma hết tháng hết năm, thế mà mỗi khi làm được một câu, một bài, đều có giá trị đặc biệt, thành một văn gia, là tại sao? Là vì những bậc ấy bẩm thụ được một phần hạo khí rất khinh thanh, bình nhật lại có rất nhiều công hàm đường, khi nào cảm xúc với canh vật thiên nhiên cua tạo hóa, như khóc, như cưới, như tình, như say, như bực dọc, như hả hê, như nhờ nhưng, như khuây khỏa, tự nhiên ta ra thành văn: mưa gió tuôn dâu ngon buit, mây ráng bay trên mặt giấy, lắm lúc chính nhà viết được một câu đắc ý mà lại ngờ là không phải của mình làm ra, vì thế có nhân có câu: "ân như hóa công, tương không phải là nói ngon vậy.

Nước ta sau khi tuyển bỏ đọc lập, tới vào thăm Thuận hóa, ông Trần Lễ thần cho xem một tập vẫn dịch 120 bài thơ Đường, làm theo lới lục bát và song thất lục bát, trong lúc ông ở đao Chiêu nam. Tôi đem so với nguyên văn, cần nhắc, do đầu từng chữ, từng nghĩa một, không hiểu làm sao khi dọc văn Đường tôi tường là vân Trần quân, khi đọc văn Trần quần, tôi lại tương là văn Đường. Tôi sực nhớ dên một đoạn trong truyện Kiều:

Trong như tiếng hại bay qua.

Đục như nước suối chảy ra mưa với,

Tiếng khoan như gió thoảng ngoai,

Tiêng mau sầm sập như trời đổ mưa

Những câu ấy cũng đều dịch ở trong Đường thị, nhưng nếu bảo là Đường thì dịch ở những câu ấy ra, cũng có nhiều người tin là thực, có lẽ từ sự cam xúc đến sự miêu tả, khi đã vào chân cảnh, thì Đường và Việt, vẫn gia cũng là đồng tâm đồng điệu chăng?

Hồi tưởng lúc Trần quân ở Chiêu nam, xa nước xa nhà, ngày đêm thui thủi, trên trời dưới bể, giữa có một thân; nếu so một người với trời bể, thì người thấm vào đâu nhưng nếu bảo trời bể là của một người, thì hoài bão không khoáng biết là dường nào ! Ức tắc thở với làn không khí, khôi lỗi rửa với ngọn thủy triều, lúc này chính là lúc thiên chân thường lưu lộ ra, những bài Đường thi chỉ là những mỗi cảm hứng để khêu gợi tâm sự của Trần quân, mà Trần quân với Đường văn gia lại cùng một khâm hoài, vì thế mới có tập văn này.

Tôi viết mấy lời ra đây, không phải chỉ để tán dương một tập vẫn dịch đúng và hay, nhưng cốt là muốn giãi bày chỗ kiến giải riêng của tôi về nghề văn. Có phải người nào và lúc nào cũng viết được văn không? Làm thế nào điều khiển được tài tử, biểu diễn được tư tưởng và tình cảm? Xưa có người phê bình văn Thiếu lăng, cho là "cùng tắc công" về sau người ta lại dùng câu ấy để phê bình chung các danh văn gia. Cùng đây chỉ về cảnh ngộ, cùng có một ý nghĩa thanh cao đối với những bậc đạt giả. Có đạt mới thoát ra ngoài trần tục và vào tới cõi hạo nhiên. Công là khéo, nhưng không phải khéo dũa gọt, khéo gì ghép; khéo có vẻ hồn hóa như thợ trời. Tôi thiết tưởng người nào đã lĩnh hội được chữ cùng của người quân tử, chữ công của bậc văn hào mới thưởng thức được cái chân thú ở trong nghề ngâm vịnh vậy.

Viết tại Hà thành ngày 22 tháng sáu năm Ất dậu

Ưu thiên BÙI KỶ