Ca từ trong âm nhạc Việt Nam

Anh Dương Viết Á là học trò cũ của tôi, thời tôi dạy lý luận văn học và văn học Trung Quốc Trường Đại học Sư phạm khóa 1954 - 1957. Sau đó có sự thay đổi, mỗi người đi một ngả. Tôi làm phiên dịch, còn anh sang trường nhạc. Chúng tôi gặp lại nhau mỗi khi có kỷ niệm khóa học này của Trường Đại học Sư phạm. Tôi biết anh chuyên về lý luận âm nhạc, nhưng không hiểu bằng cách nào anh có thể trở thành một nhà lý luận trong lĩnh vực này. Chúng tôi đều thuộc cái thế hệ làm bất cứ việc gì mà cách mạng cần, không hề có chuẩn bị trước. Nhưng vì công tác yêu cầu cho nên phải học để xoay xở trong nhiệm vụ mới. Thế hệ chúng tôi không đặt cho mình một mục đích phải đạt đến trong cuộc đời, mà chỉ biết giao việc gì thì làm tròn trách nhiệm và tìm hiểu biết trong công việc ấy. Thế rồi có một số người có đôi chút thành tựu thì cũng chẳng qua là vì công việc bắt phải học mà thôi. Không được chuẩn bị để làm công việc, nhưng hoàn cảnh bắt phải làm, học để tìm cách làm công việc cho có kết quả. Vì cái thực tế mà mình phải lý giải rất khác các thực tế đã trình bày trong sách vở, cho nên lại phải tìm hiểu lý luận, xoay xở để có được con đường đi thích hợp, có khi chưa được sách vở nói đến. Trường hợp các văn nghệ sĩ, các nhà nghiên cứu mười tuổi trở lên khi cách mạng thành công đều như vậy, trong đó có thế hệ sinh viên mà tôi phải phục vụ.

Anh Á đưa cho tôi quyển Ca từ trong âm nhạc Việt Nam, tác phẩm của một đời mò mẫm, tìm hiểu về ngôn ngữ trong âm nhạc Việt Nam, chủ yếu là âm nhạc hiện đại, và nhờ tôi viết bài tựa mặc dầu anh thừa biết tôi là dân i-tờ về nhạc. Tôi nhớ lại ngày tôi dạy lý luận văn học ở lớp của anh, cho nên tôi mạn phép bổ sung một số điểm để góp phần nâng cao tác phẩm của anh về mặt triết học, lĩnh vực tôi cũng mò mẫm như anh đã làm đối với âm nhạc.

Nói đến "ca từ" tức là nói đến mặt lời của âm nhạc. Câu hỏi đầu tiên là: xét về mặt triết học, lời có trước hay nhạc có trước? Nói rằng người ta nói trước đã rồi mới hát chỉ là một cách nói thông tục, chưa có giá trị khoa học. Cái gọi là tiếng hát, hay tiếng hót, tiếng động tạo nên để truyền đạt một thông tin nào đó đã có ở chim chóc, côn trùng. Nó tiêu biểu bởi một số âm thanh đồng nhất với nhau lặp đi lặp lại ở những quãng khá đều đặn, trong đó đã có một thang âm, một diễn thời (durée), một bố cục nào đó, điều mà ở con người sẽ biểu hiện thành thơ, thành lời hát khi có yếu tố ngôn ngữ điền vào. Trong những yếu tố này thì cái bất biến sẽ tạo thành nền tảng cho cả thơ lẫn nhạc là "tiết tấu" (rythme). Tiết tấu mà nhiều công trình mỹ học lấy làm nền tảng của nghệ thuật là một sự lặp đi lặp lại với những khoảng cách tương đối đều đặn của một yếu tố (âm thanh, cử chỉ, đường nét) hoặc của cơ thể (cử chỉ của người đi, người lái đò, người khiêu vũ...). Nó là một cái gì có trong tự nhiên (sự vận hành của các mùa, các tháng, ngày, đêm), của cơ thể (nhịp đập của tim, sự lên xuống của phổi khi thở), rồi mới chuyển thành tiết tấu trong ngôn từ, từ đó ra đời lời ca và thơ.....