Nếu thế kỷ XIX đã chứng kiến sự xuất hiện của những đỉnh cao và giá trị có ý nghĩa toàn nhân loại trong lĩnh vực sáng tác văn học như L. Tolstoi, F. Dostoievski, H. de Balzac, Stendhal, Thackeray...; thì thế kỷ XX lại sản sinh hàng loạt trường phái và trào lưu trong lý luận và phê bình văn học. Nói theo Victor Erlich, "một trong những đặc điểm nổi bật của phê bình văn học hiện đại là sự gia tăng các trường phái, cách tiếp cận, phương pháp luận".
Trường phái có ý nghĩa khai phá cần được ghi nhận đầu tiên là chủ nghĩa hình thức Nga, đã xuất hiện rất sớm – từ - giữa thập niên thứ 2 của thế kỷ – và có ảnh hưởng đến sự vận động và phát triển của khoa nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học thế giới cho đến ngày nay.
Trong một thời gian đài, do hoàn cảnh thiếu thốn về tư liệu, các nhà nghiên cứu nước ta chưa có điều kiện đi sâu tìm hiểu trường phái lý luận - phê bình văn học này. Nhưng ngày nay, khi mà thi pháp học, ký hiệu học và chủ nghĩa cấu trúc đang thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nhà trường, thì việc tìm hiểu một cách hệ thống những quan niệm về văn học của các nhà hình thức luận là một đòi hỏi cấp thiết về mặt khoa học. Sở dĩ chúng ta có thể nói như vậy là vì những quan niệm đó đã khơi nguồn cho một số khuynh hướng lý luận - phê bình văn học về sau này. Nếu không nắm vững những luận điểm của trường phái hình thức Nga, thiết nghĩ, chúng ta khó mà lý giải sự ra dời, con đường phát triển và những mặt mạnh, mặt yếu của lý luận - phê bình văn học phương Tây hiện đại.
Mặt khác, đời sống nghiên cứu, phê bình ở nước ta đang cho thấy một nỗ lực và hứng thú lớn lao trong việc vận dụng thi pháp học để khảo sát phương diện hình thức nghệ thuật của các hiện tượng văn học. Bên cạnh những thành tựu không thể chối cãi, việc vận dụng đó cũng không tránh khỏi ít nhiều khiên cưỡng và máy móc. Tìm hiểu thi pháp học của các nhà hình thức luận có lẽ sẽ giúp chúng ta khắc phục những hạn chế đó và điềm tĩnh hơn trước những trào lưu đang du nhập vào đời sống văn học Việt Nam hiện nay.
Chúng tôi cho rằng nghiên cứu quan niệm văn học của các nhà hình thức luận ở Nga đầu thế kỷ XX sẽ góp phần nhất định vào việc nâng cao chất lượng công tác nghiên cứu, phê bình, giảng dạy văn học ở nước ta trong bối cảnh mở cửa và hội nhập về văn hoá ở đầu thế kỷ XXI này.
Thực hiện công trình Trường phái hình thức Nga, chúng tôi đề ra những nhiệm vụ sau đây:
Trình bày hoàn cảnh ra đời, sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa hình thức ở Nga những năm 10 - 20 thế kỷ XX. Trường phái hình thức Nga được khảo sát trong bối cảnh lịch sử - văn hoá Nga ba thập niên đầu thế kỷ XX để xem xét những điều kiện ra đời và đánh giá những đóng góp của nó cho tiến trình phát triển của khoa nghiên cứu văn học và thi pháp học, đồng thời chỉ ra những nhược điểm và hạn chế đo những quy định của lịch sử mà nó không thể vượt qua.
- Tổng thuật những nội dung chủ yếu trong quan niệm của các nhà hình thức luận: V. Shklovski, B. Eikhenbaum, B. Tomashevski, Yu. Tynianov, R. Jakobson, V. Vinogradov, O. Brik, V. Propp; trong đó tập trung giải thích các khái niệm then chốt như "ngôn ngữ thi ca", "chức năng thi ca của ngôn ngữ", "thủ pháp", "lạ hoá", "nhịp điệu", "cốt truyện"... đưới nhãn quan hình thức luận. Những quan niệm văn học của các nhà hình thức luận được nghiên cứu như một hệ thống lý luận nhất quán, xuất phát từ việc giới thuyết các khái niệm công cụ đến việc triển khai các luận điểm thi pháp học và vận dụng để lý giải các đặc trưng thể loại cũng như phân tích một số tác phẩm văn học tiêu biểu. Tuy nhiên, việc trình bày những luận điểm này cũng cho thấy sự vận động và phát triển của các quan niệm ấy, với những bổ sung và điều chỉnh của nó, chứ đây không phải là một hệ thống nhất thành bất biến và đông cứng.
- Tìm hiểu ảnh hưởng của các quan niệm hình thức luận nói trên đối với các trường phái lý luận – phê bình thế kỷ XX như chủ nghĩa cấu trúc ở Tiệp Khắc, Phê bình mới ở Mỹ và Tây Âu, ký hiệu học xô-viết; bước đầu trình bày sự vận dụng phương pháp hình thức vào việc phân tích tác phẩm thơ và văn xuôi nghệ thuật, đồng thời cố gắng chỉ ra những ưu điểm và hạn chế của phương pháp này.
Đối tượng nghiên cứu chính yếu của công trình này là các văn bản lý luận và phê bình văn học của tám nhà nghiên cứu chủ lực của trường phái hình thức Nga: V. Shklovski, B. Eikhenbaum, V. Tynianov, B. Tomashevski, O. Brik, V. Propp, V. Vinogradov, R. Jakobson. Do những khó khăn về tài liệu, nên bên cạnh những văn bản bằng tiếng Nga, chúng tôi cũng sử dụng cả các bản dịch tiếng Anh và tiếng Pháp các tác phẩm hình thức luận này, đặc biệt là bản dịch của Tzvetan Todorov.
Đề tài cũng mở rộng phạm vi khảo sát đến các công trình nghiên cứu trực tiếp chủ nghĩa hình thức Nga của các học giả Nga và một số nước phương Tây, chủ yếu là Mỹ và Pháp. Với phạm vi khảo sát đó, chúng tôi hy vọng sẽ có điều kiện xem xét trường phái này dưới nhiều góc độ khác nhau để nhận thức đầy đủ hơn tầm vóc và ảnh hưởng của nó.
