Văn học trào phúng Nga - Tập 1 (đầu thế kỷ XX)

Văn học Nga thế kỷ XX, chủ yếu trong thời kỳ Xôviết, đã phát triển hết sức mạnh mẽ, có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều nền văn học dân tộc khác, góp phần đáng kể làm nên tầm cao và độ dày phong phú của văn học thế giới hiện đại. Trong đó, nền nghệ thuật có sức mạnh điển hình hóa, bóc trần, được xây dựng bằng trào phúng, thể hiện rõ rệt kinh nghiệm lịch sử, sự khám phá xã hội - triết học, đạo đức - thẩm mỹ chiếm vị trí khá quan trọng.

Về lĩnh vực đặc biệt này của văn học Nga, đã có những công trình phân tích cụ thể trào phúng của M. Gorki, M. Maiakovxki, D. Bednui v.v..., những cuốn sách đề cập đến tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ, kịch trào phúng... Tuy vậy, vẫn quá ít những công trình mang tính khái quát, tái hiện lại bức tranh phức tạp, đôi khi mâu thuẫn của sự phát triển văn học trào phúng và theo dõi sự tiến hóa của các thể loại trào phúng.

Vào những giai đoạn lịch sử khác nhau, các thể loại trào phúng trong văn học Nga, có thể nói, phát triển không đồng đều. Nguyên nhân chủ yếu do tính chất năng động, linh hoạt đặc biệt của trào phúng, cũng như sự nhạy cảm khác thường của nó đối với những vấn đề thẩm mỹ - xã hội của thời đại. Ở những bước ngoặt quan trọng, có những biển đổi bên trong phù hợp của nghệ thuật trào phúng. Trong nội chiến và chiến tranh vệ quốc vĩ đại, những thể loại thơ trào phúng phát triển nổi bật. Trong cuộc sống hòa bình, nổi lên bình diện thứ nhất là trào phúng bằng văn xuôi. Những năm hai mươi - giai đoạn hình thành trên cơ sở mới những thể loại trữ tình, chính luận nghệ thuật. Sang những năm ba mươi, thế cân bằng tương đối giữa những thể loại trữ tình và chính luận bị phá vỡ. Giai đoạn cuối cùng, có sự thâm nhập lẫn nhau giữa những thể loại nói trên.

Nội dung mới của đời sống hiện thực có thể làm biến đổi hình thức nghệ thuật phức tạp, nhưng trong nghệ thuật hiện thực chủ nghĩa, vẫn không làm mất đi cấu trúc cơ bản của hình thức. Các thể loại văn học trào phúng như thơ ngắn và ngụ ngôn, tiểu thuyết và truyện vừa tiểu phẩm và truyện ngắn từ thế kỷ XVIII đến nay, trong văn học Nga, về cơ bản vẫn bảo tồn những đặc điểm xác định, những phẩm chất chủ yếu của nó.

Vấn đề trào phúng đã gây ra nhiều cuộc tranh luận kéo dài. Có người xem trào phúng như một loại hình văn học, có người cho trào phúng thuộc về thể loại hoặc như một nguyên tắc đặc biệt phản ánh hiện thực. I.Eventov, một người nghiên cứu nhiều về trào phúng, cho rằng: "Trào phúng - đó là một nguyên tắc đặc biệt miêu tả hiện thực, có mặt ở mọi thể loại văn học, trong nhiều thành tố cấu trúc thể loại, trong trữ tình, sử thi và kịch. Từ trữ tình xuất hiện: thơ ngắn trào phúng, tiểu phẩm trữ tình, thơ bóc trấn - trữ tình: từ sử thị: ngụ ngôn, văn châm biếm, tiểu phẩm, truyện khôi hài, tiếu lâm, truyện vừa trào phúng. tiểu thuyết trào phúng; từ kịch: kịch vui, hài kịch thông tục, kịch trào phúng. Nguyên tắc miêu tả mà chúng ta nói đến được xây dựng từ bản chất thẩm mỹ đặc biệt của cái hài (...) và là một phương pháp đặc thù thể hiện nổi vật những mâu thuẫn của thế giới hiện thực(*). Ý kiến của I.Eventov chưa hoàn toàn có căn cứ xác đáng. Theo cách này, sẽ khó tìm thấy vị trí cho những thể loại "thuần túy" trào phúng. Chẳng hạn, nhại trào phúng xếp vào đâu? Nó thuộc loại trữ tình hay sử thi? Vả lại, thơ ngắn trào phúng (epigramma) trong văn học Nga không đơn giản là trữ tình mà còn là một dạng tự sự. Trong quá trình phát triển, thơ ngắn trào phúng có sự tác động lẫn nhau với ngụ ngôn, cũng như với nhại trào phúng, chứng tỏ nó không xa lạ với nguồn gốc trần thuật - sử thi. Và nếu cho rằng trào phúng có thể thâm nhập vào tất cả các loại hình khác của văn học, thì cũng có thể nói như vậy về trữ tình, kịch và sử thi. Bởi vì, không có ai trong thế kỷ này lại không viết, có thể nói, về trữ tình hóa sử thi hoặc về kịch trữ tình hay sử thi kịch. Những quá trình này đã và đang được hoàn chỉnh ngay trước mắt chúng ta.