Quốc sử di biên là bộ sử viết bằng chữ Hán ghi chép các sự kiện diễn ra vào triều Nguyễn, bắt đầu từ đời vua Gia Long đến đời vua Thiệu Trị, do Phan Thúc Trực biên soạn vào khoảng năm niên hiệu Tự Đức thứ 4 đến thứ 5 (1851-1852). Tác phẩm hiện có 2 dị bản: một bản chép tay ký hiệu A.1045/1-2 lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và một bản in do Ngô Tuấn Thăng (Trung Quốc) thực hiện tại Hồng Kông năm 1965.
Quốc sử di biên đúng như tên gọi là bộ sử ghi chép những sự kiện lịch sử còn sót lại (di biên) mà bộ Đại Nam thực lục (quốc sử) vì nhiều lý do khác nhau đã không ghi chép. Nội dung của Quốc sử di biên bao quát rộng rãi và phong phú, ngoài những tư liệu mang tính quan phương còn không ít tư liệu do tác giả sưu tầm qua các chuyến đi thực tế ở các địa phương vì thế đây là nguồn "dã sử" đáng được chú ý. Quốc sử di biên tuy ghi chép theo lối biên niên, nhưng lời văn sinh động và xen lẫn nhiều thơ nên hấp dẫn người đọc.
Quốc sử di biên đã được Hồng Liên Lê Xuân Giáo giới thiệu, dịch chú và xuất bản (tập Thượng) năm 1973, dựa vào bản in của Ngô Tuấn Thăng vào năm 1965 tại Hồng Kông; và Nguyễn Tô Lan dịch và giới thiệu (tập Hạ) năm 2004, dựa vào bản ký hiệu A.1045/1-2 (đề tài thực tập nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Hán Nôm).
Năm 2006, Phòng Nghiên cứu văn bản Lịch sử - Địa lý thuộc Viện Nghiên cứu Hán Nôm đã tổ chức dịch chủ toàn bộ bản Quốc sử di biên ký hiệu A.1045/1-2. Đây là công trình cấp Viện, ban đầu do PGS.TS. Đinh Khắc Thuân chủ trì, sau chuyển cho TS. Nguyễn Thị Oanh đảm nhiệm. Các thành viên tham gia biên dịch và chú thích gồm: TS. Nguyễn Thị Oanh, Ths. Nguyễn Thị Hường và Ths. Nguyễn Tô Lan.
Năm 2009, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin ấn hành cuốn Quốc sử di biên do Đỗ Mộng Khương dịch, Hoa Bằng hiệu đính, thực hiện từ năm 1968 và đã được Viện Sử học biên tập đưa xuất bản. Tuy nhiên, bản dịch Quốc sử di biên này lại dựa vào bản in tại Hồng Kông nên có nhiều chỗ xuất nhập so với bản ký hiệu A.1045/1-2 (Viện Nghiên cứu Hán Nôm).
Trong quá trình dịch chú toàn bộ tác phẩm Quốc sử di biên, Nhóm biên dịch đã tham khảo bản dịch tập Thượng của Lê Xuân Giáo và bản dịch của Viện Sử học. Ngoài ra, Nhóm dịch giả còn thực hiện việc đối chiếu Quốc sử di biên với bộ Đại Nam thực lục và một số sách khác để tìm hiểu các các sự kiện lịch sử, địa danh, nhân danh... Theo tôi Nhóm biên dịch đã thể hiện tốt tinh thần tiếp thu, kế thừa, tri ân đối với các dịch giả trước đây và tinh thần nghiêm túc, khoa học về công tác văn bản học để có được bản dịch Quốc sử di biên đáp ứng được mong mỏi của độc giả.
Nhóm biên dịch đã cố gắng hết sức để có một bản dịch chất lượng, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của các nhà nghiên cứu và bạn đọc, song chắc chắn không thể tránh khỏi sai sót. Rất mong được quý vị bạn đọc chỉ giáo và lượng thứ. Hy vọng rằng, tác phẩm Quốc sử di biên xuất bản lần này sẽ đem đến cho bạn đọc một bản dịch tốt, cùng bản chụp nguyên văn tác phẩm Quốc sử di biên (ký hiệu A.1045/1-2 đang lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm).
Trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.
VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM
Viện trưởng PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh