Công trình Văn bia Lê Sơ là tập hợp đầu tiên về văn bia Lê Sơ của nước ta, tử Cao Bằng, Lai Châu, Hòa Bình, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc, Hà Nội... kéo dài về phía nam đến Thanh Hóa. Đây là sự tiếp nối của việc nghiên cứu văn khắc Hán Nôm từ Bắc thuộc, Lý Trần đến thời kỳ Hậu Lê do Viện Nghiên cứu Hán Nôm tiến hành từ nhiều năm trước đây.
Thời kỳ Lê Sơ kéo dài một thế kỷ, từ năm Thuận Thiên (1428) đến năm Thống Nguyên 5 (1527). Đây là thời kỳ đỉnh cao của nhà nước phong kiến Việt Nam, từ thiết chế xã hội, quốc phòng an ninh, luật pháp,văn hóa, giáo dục, gìn giữ và mở mang bờ cõi... đều có dấu ấn sâu đậm đến các giai đoạn về sau. Tuy nhiên tư liệu gốc của thời kỳ này đã tản mát và bị hủy hoại gần hết bởi thời gian, thiên tai, chiến tranh và muôn vàn lý do khác. Chỉ còn lại duy nhất nguồn tư liệu văn bia khắc trên đá, có độ chính xác tuyệt đối là vẫn chịu dựng sự thử thách của thời gian. Các văn bản khác ghi về thời Lê Sợ đều có niên đại muộn về sau và đa phần là sách chép tay nên không tránh khỏi sự tam sao thất bản. Do đó, toàn bộ văn bia Lê Sơ chính là nguồn sử liệu vô cùng quý giá để nghiên cứu tim hiểu về chế độ xã hội, kinh tế, văn hóa, giáo dục, tín ngưỡng của quốc gia Đại Việt từ đầu thế kỷ XV đến đầu thế kỷ XVI. Tử hình ảnh những cựu binh, những bậc khai quốc công thần có những chiến công chói lọi trong công cuộc kháng chiến chống quân Minh, binh ổn biên giới phía nam, kiến thiết một xã hội mới đến cuộc sống ấm no của nhân dân đều được ghi lại trên văn bia. Không chỉ văn học dân gian sau này có câu ca “Đời Vua Thái Tổ, Thái Tông, lúa trổ đầy đồng gả chẳng muốn ăn” mà diều đỏ còn dấu tích rõ ràng trên văn bia đầu thế kỷ XV. Đây là nguồn sử liệu trung thực của một thời kỳ võ công, văn trị tiêu biểu của văn minh Đại Việt. Trong quá trình khảo cứu tư liệu văn khắc Hán Nôm thời kỳ Lê Sơ, chúng tôi chưa tìm thấy những bài minh văn chữ Hán khắc trên chuông hoặc trên khánh đồng hoặc biển gỗ mà chỉ có minh văn khắc trên đá
Lần công bố đầu tiên về văn bia thời kỳ Lê Sơ này, chúng tôi giới thiệu 67 văn bia, bao gồm: ảnh chụp văn bia, giới thiệu tóm tắt văn bản, phần nguyên văn chữ Hán cùng với phần phiên âm, địch nghĩa, chủ thích. Trong đó phần tuyển lại của các nhà nghiên cứu được chú thích rõ ràng. Trước khi tiếp cận với văn bản cụ thể, bạn đọc sẽ được đọc giới thiệu khái quát về tinh hình phân bố văn bia Lê Sơ trong toàn quốc, một số đặc điểm về nội dung phản ánh, hình thức cấu tạo văn bản, địa điểm tạo dựng văn bản để từ đó có được cảm nhận chung về văn bia đầu thời kỳ Hậu Lê.
Công trình Văn bia Lê Sơ do phòng Nghiên cứu Văn khắc Hán Nôm, Viện Nghiên cứu Hán Nôm tiến hành khảo cứu, biên dịch trong nhiều năm. Giai đoạn thứ nhất bắt đầu từ năm 2003, để tải Văn bia Lê Sơ được thực hiện bởi ba thành viên đầu tiên của phỏng Nghiên cứu Văn khắc Hán Nôm là Phạm Thị Thủy Vinh, Trấn Thị Kim Anh, Trương Thị Thủy, do TS. Phạm Thị Thủy Vinh là chủ biên. Để tải đã hoàn thành bản thảo ban đầu năm 2006 nhưng chỉ dùng lại với số lượng 45 văn bia được tuyển dịch, khảo cứu. Trong quá trình hoàn thiện bản thảo, PGS. TS. Phạm Thị Thủy Vinh, Ths. Trương Thị Thủy và CN. Nguyễn Ngọc Thanh - một thành viên mới của bản phòng đã tiếp tục tuyển dịch thêm một số văn bia mới được sưu tầm từ Thanh Hóa. Bên cạnh đó, những phát hiện mới của các nhà nghiên cứu và các đồng nghiệp về văn bia Lê Sơ cũng được bổ sung để có được cuốn sách như hiện nay.
Giai đoạn thứ hai là năm 2011-2012, đề tài cấp Bộ “Di sản Hán Nôm thời Lê Sơ" do Viện Nghiên cứu Hán Nôm chủ trị, trong đó toàn bộ phần văn bia Lê Sơ còn lại chưa dịch được giao cho phỏng Nghiên cứu Văn khắc Hán Nôm, với sự tham gia của PGS. TS. Phạm Thị Thủy Vinh - phụ trách điều hành tuyển chọn văn bản dịch, hiệu đính và viết chuyên đề khảo cứu, Thạc sỹ Trương Thị Thủy, Thạc sỹ Nguyễn Kim Mãng đảm trách phần biên dịch. Tuy nhiên, trong tập sách này chỉ sử dụng phần tư liệu đã biên dịch khảo cứu trong giai đoạn thứ nhất, phần tư liệu còn lại trong giai đoạn thứ hai không được sử dụng bởi đó là tư liệu chung của cả nhóm để tài và mới ở mức nghiệm thu.
Nguyên tắc để chọn dịch tư liệu trong cuốn sách này là văn bản còn rõ chữ, văn bản bị mở để lại sau, khi có điều kiện sẽ khảo cứu tiếp vi khả năng giải mã các văn bản đó trước mắt gặp rất nhiều khó khăn. Một số bia mới được phát hiện sưu tầm bị mở, vở nhiều chữ, bia khổ to và khó đọc đúng chữ Hán để phiên âm, dịch nghĩa. Nhưng đây lại là những bia quan trọng viết về cuộc kháng chiến chống quân Minh của các tướng lĩnh và quân dân Đại Việt. Vì thế nhóm để tải đã cố gắng chân hóa văn bản đến mức cao nhất có thể, điển hình là một số văn bia mới được sưu tầm từ Thanh Hóa trong thời gian qua. Chúng tôi đã đối chiếu giữa nguyên văn trên thác bản với công trình “Văn bia về các vị khai quốc công thần thời Lê Sơ do GS. Yao Takao, Đại học Hiroshima, Nhật Bản đã công bố và tặng cho Chủ biên cuốn sách này.
Nhân dịp cuốn sách Văn bia Lê Sơ ra mắt bạn đọc, tập thể nhóm công trinh xin cảm ơn Lãnh đạo Viện và đồng nghiệp trong Viện Nghiên cứu Hán Nôm đã quan tâm, khích lệ trong quá trình thực hiện đề tài này. Trân trọng cảm ơn GS. TS. Nguyễn Xuân Thắng, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam và PGS. TS. Nguyễn Xuân Dũng, Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Khoa học xã hội đã tạo điều kiện để công trình được xuất bản.
Dù đã cố gắng hết sức để chuyển dịch nội dung, vận dụng những tri thức liên ngành để có được cách hiểu đúng nhất khi xử lý văn bản, nhưng chắc chắn không thể tránh khỏi những sai sót. Rất mong nhận được sự chỉ giáo của bạn đọc gần xa để bổ khuyết thêm khi có dịp tái bản.
Hà Nội, tháng 12 năm 2013
Thay mặt nhóm đề tài
PGS. TS. Phạm Thị Thùy Vinh
