Hơn một thế kỷ sau chúng ta tìm về quan sát lịch sử trên bình diện văn chương Pháp ngữ. Chắc chắn đã có những bước chân âm thầm đâu đó khai mở lối “trở về" cho hành trình tìm kiếm quá khứ này. Chúng tôi bước vào hành trình của mình không phải với tham vọng trình bày toàn bộ bức tranh văn học Pháp ngữ của thế kỷ XX – hơn nữa như phụ đề quyền - sách đã xác định, chúng tôi dừng chân ở thời điểm 1975. Công trình nghiên cứu này không gì khác là góp một phần nhỏ vào việc làm sống lại những con người và tác phẩm với những giá trị riêng biệt, nhưng đều nói cho chúng ta về một thế giới phong phú nhưng đầy biến động và căng thẳng, một thế giới đã qua của chúng ta. Tham gia vào một kỷ nguyên lịch sử, chuyển tải một tài nguyên phong phú của ký ức văn hoá và cộng đồng, những con người và tác phẩm ấy chắc chắn sẽ soi sáng và giúp chúng ta định vị mình trong thế giới hiện tại, vì chính họ đã góp phần hình thành nên thế giới đó qua con đường tìm kiếm chân, thiện, mỹ. Những tác phẩm đó cũng đã có chức năng dự báo, hướng dẫn chúng ta về một sự trung thành với quá khứ, về một sự cần thiết của tinh thần tự do, tinh thần liên đới.
Làm sống lại con người và tác phẩm quá khứ cũng đồng nghĩa với ý muốn phác thảo một ý tưởng, một ý niệm của dòng chảy lịch sử, của một giai đoạn lịch sử văn học của chúng ta - có thể còn nhiều giới hạn và gây tranh cãi. Từ khi người Pháp xâm nhập lãnh địa Việt Nam cho đến khi họ rút khỏi đây – chúng ta gọi đó là tiến trình thuộc địa và giải thuộc địa, đời sống ở Việt Nam đã thay đổi, tinh thần con người cũng tiến bộ, nhiều công trình sáng tác xuất hiện. Những biến đổi ấy, những tiến bộ tinh thần ấy và những sự ra đời ấy của các sản phẩm cổ xưa. Đó là những nền tảng của cộng đồng. Đó là tinh thần của con người quân tử. Tất cả với mục đích hòa nhập vào những giá trị phổ quát của nhân loại. Nhưng kế thừa quá khứ có thể phải chịu trả giá và đánh đổi bằng những hy sinh. Nhà văn phải chết đi ngay trong khi họ tìm kiếm và tạo ra những gắn kết giữa tư duy Việt hay tinh thần Đông phương trong ngôn ngôn ngữ của Molière. Một sự mâu thuẫn nội tại của hoạt động sáng tạo ? Độc giả có thể tìm được lời đáp đâu đó trong những trang sách này.
Chuyển tải tinh thần quá khứ không chỉ hệ tại ở việc tiếp nhận thụ động, nhưng cần làm cho nó trở nên tươi sáng hơn bằng nhiều cách thế khác nhau. Đó cũng có thể là những hình thức phủ nhận, những chất vấn và những suy tư mà các tác phẩm gợi ra. Sự xuất hiện của tinh thần cá nhân đã giải thích phần nào hiện tượng nổi dậy của con người tự do chống lại hoặc phủ nhận những ràng buộc truyền thống trong các phạm vi tư tưởng và đạo đức:
Cuộc nổi loạn của con người cá nhân trong xã hội Việt Nam chỉ có thể được hiểu khi chúng ta nhận thấy những nền tảng mà trên đó đời sống cộng đồng được hình thành. Chúng ta đều biết, từ hàng nghìn năm, qua dòng Trung Hoa, ba trào lưu tư tưởng khác nhau và ở mỗi thời kỳ lịch sử, đã tác động đến dân tộc Việt Nam, khi thì đối kháng nhau, khi thì bổ túc cho nhau. Nhưng trong ba tôn giáo, Phật giáo, Đạo giáo và Khổng giáo, thì duy nhất Khổng giáo với tinh thần Nho giáo [...] đã mang đến một hệ thống có khả năng khép kín xã hội trong những khung định chế cứng nhắc. Ngoài khuôn khổ khắt khe ấy không có lối thoát nào cho con người cá nhân.
văn học và nghệ thuật trong đời sống của người Việt, có thể tạo ra những hiện tượng khúc xạ và dẫn đến sự hình thành một mạng lưới những tương quan vô cùng phức tạp để có thể xác định một thiết chế văn học trong suốt. Tính chất phức tạp và sống động ấy có thể xuất hiện trong từng tác phẩm, nhưng chúng tôi quan tâm đến tổng thể hệ thống của đời sống văn học, cũng như chất liệu và khung cảnh ra đời của nó. Từ đó điều chúng ta chờ đợi là chứng kiến những kết quả của những hình thức sinh hoạt tri thức của thời đại, đồng thời đặt vấn đề về bản chất của những hình thức sinh hoạt đó trong việc liên kết chúng với những quan tâm và ưu tư chung của tinh thần con người trí thức thời kỳ thuộc địa. Chính trong những biến động xã hội, trong những đặc ưu của những dòng tư duy khác nhau hướng dẫn thời đại, hay trong cả những khủng hoảng làm đảo lộn trật tự xã hội, mà chúng ta nhận ra sức mạnh sáng tạo của các nhà văn.
Các nhà văn tin tưởng vào một loại ngôn ngữ cho phép những đối thoại được hiện hình và kết nối : đối thoại giữa hiện tại với quá khứ, đối thoại giữa hiện tại với hiện tại và đối thoại giữa hiện tại với tương lai.
....