Họ thầu dầu ở Việt Nam: phân loại, phân bố và tiến hoá

Nước ta nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, hệ thực vật phong phú và đa dạng. Đó là nguồn tài nguyên và nguồn gen quí. Để sử dụng triệt để và có hiệu quả đồng thời để bảo tồn nguồn tài nguyên đó, trước hết đòi hỏi phải biết chính xác và đánh giá đầy đủ tính đa dạng loài của chúng. Muốn thế, công tác phân loại thực vật phải đi trước một bước.

Trong các họ cây của nước ta cũng như thế giới, Thầu dầu- Euphorbiaceae là một trong những họ lớn nhất, phổ biến nhất và phức tạp nhất bao gồm đầy đủ các dạng sống từ cây gỗ lớn đến cây thảo hay dây leo và thậm chí cả cây thuỷ sinh. Nó cũng là một họ có nhiều loài cây có giá trị kinh tế trước hết phải nội đây là họ có nhiều loài cây cung cấp dầu, nhựa cho công nghiệp: Các cu (một loại vàng trắng trong thời đại ngày nay), Thầu dầu, Lai, Trầu, Sói, Dầu mè, Đen v.v. và là họ có nhiều loài cây làm thuốc thuộc các chỉ: Xương rồng, Ba đậu, Tai tượng, Mẹ, Bọt ếch, Bồ cư vẽ. Nhiều loài trong họ này hiện nay được các nhà y học được thế giới quan tâm nghiên cứu dùng làm thuốc trừ sâu, thuốc chống ung thư, thậm chí cả HIV. Ngoài ra họ này cũng có nhiều loài cây cung cấp gỗ: Vạng, Nhội, Lươu bươu, cây làm thực phẩm: Sẵn (cây lương thực quản trọng của các nước đang phát triển, Rau ngót, Me; cây ăn quả: Dầu da, Me, Nhội, Chôi môi, cây làm cảnh thuộc các chỉ: Tai tượng, Xương rồng, Ngô đồng, Me. Đặc biệt là nhiều loài cây trong họ này thường là cây tiên phong lấp chỗ trống khi cây rừng bị ngã đổ hay bị tàn phá như. Ba soi, Bục trắng, Bục bạc, Vông đỏ.

Ngoài ý nghĩa thực tiễn, nghiên cứu họ Thầu dầu - Euphorbiaceae còn có ý nghĩa lý luận quan trọng. Bởi vì đây là một họ có nhiều chỉ nguyên thuỷ mà chúng tập trung chủ yếu ở vùng Đông Nam á. Hơn thế nữa, Vì là họ phức tạp nên vấn đề nguồn gốc và quan hệ về tiến hoá chưa được xác định rõ ràng. Chính vì lẽ đó, nghiên cứu thành công họ này sẽ góp phần không nhỏ cho kho tăng lý luận của thế giới.

Mặc dầu vậy, cho đến nay việc nghiên cứu họ Thấu Dầu chưa nhiều, phần lớn đều do tác giả Tây Âu. Ví dụ, Croizat, Webster (người Mỹ); Airy Shaw (người Anh), Gagnepain và Beille (người Pháp). Đôi với nước ta, ngoài công trình nghiên cứu tương đối đầy đủ của Gagnepain & Beille từ 1925-1927 thì chưa có tác giả nào đi sâu nghiên cứu họ này. Vì thế rất nhiều loài thông thường lại bị bỏ sót, ngay cả những loài có giá trị kinh tế lớn như cây Đen chẳng hạn mãi tới năm 1974 mới được biết đến. Hoặc một số cây mỗi tác giả cho một tên khác nhau. Ví dụ: Bọt ếch: Glochidion velutinum, G. eriocarpum; cây Nổ: Flueggea virosa, Phyllanthus reticulatus và ngược lại các cây khác nhau lại được cho cùng một tên khoa học như các loài chó đẻ răng cưa đều gọi là Phyllanthus urinaria. Chính thấy được tầm quan trọng đó, với sự gợi ý và dìu dắt của cố Giáo sư Dương Hữu Thời, người Thấy hướng dẫn luận án cử nhân sinh học của tôi, nguyên là chủ nhiệm khoa Sinh Học, trường Đại học Tổng Hợp Hà Nội trước đây nay là Đại học Quốc gia Hà Nội, chúng tôi đã tiến hành đề tài: Nghiên cứu phân loại họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) ở Việt Nam từ năm 1967 đến nay. Kính cần trước anh lình của Người Thầy quá cố vô vàn kính yêu đó, tôi cho công bố cuốn sách này để tỏ lòng biết ơn sâu sắc của một người học trò đã suốt đời đi theo con đường của Thấy đã vạch ra.

Cuốn sách này là sản phẩm của quá trình xây dựng luận án Tiến sĩ khoa học. Nhân đây tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới GS.TS. Nguyễn Văn Trương, GS. TS. Phan Nguyên Hồng là những người đầu tiên đã động viên và giúp tôi bảo vệ thành công học vị Tiến sĩ khoa học. Lời cảm ơn cũng xin được gửi tới GS.TS. Nguyễn Tiến Bân, GS.TS. Trần Đình Lý, GS.TS. Dương Đức Tiến, PGS.TS. Trần Công Khành, GS. PTS. Nguyễn Bá đã giúp tôi hoàn chỉnh công trình này một cách có hiệu quả.

Tác giả