Địa danh hành chính Thăng Long - Hà Nội Qua tư liệu văn khắc Hán Nôm trên địa bàn Hà Nội

Đây là đề tài nghiên cứu các địa danh hành chính thuộc địa bàn Hà Nội (trước ngày mở rộng 1/8/2008) được ghi lại qua tư liệu văn khắc Hán Nôm trải dài qua các thời kỳ lịch sử. Văn khắc Hán Nôm là nguồn tư liệu rất quý, đảm bảo độ chính xác cao, giúp cho chúng ta ngày nay có những cứ liệu tin cậy khi nghiên cứu về văn hóa - xã hội, kinh tế - chính trị của từng giai đoạn lịch sử nhất định. Nguồn tư liệu này vẫn còn hiện diện ở hầu hết các địa phương thuộc thành phố Hà Nội nói riêng và trên cả nước nói chung. Thác bản văn khắc, tức những bản in rập trên bia đá hoặc chuông khánh đồng của Hà Nội đã được sưu tập tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, trên những thác bản đó là các bài minh văn ghi lại những sự kiện, sự việc xảy ra ở địa bàn lưu giữ văn khác. Địa danh hành chính là một trong những yếu tố luôn được ghi lại trong các bài minh văn, dòng địa danh hành chính cho biết thời điểm tổn tại của địa danh ở mốc thời gian được khắc ghi đó. Đề tài đã tiến hành khảo cứu các địa danh hành chính từ cấp nhỏ nhất là Thôn, Xóm, Trại, rồi đến Xã, Phường Tổng đến các cấp cao hơn là Quận, Huyện, Phủ, Xứ/Đạo, Tinh, Thành. Tất cả số thác bản văn khác Hán Nôm hiện còn của Hà Nội đã được đọc trực tiếp, từ đó rút ra những dòng ghi địa danh hành chính và niên đại tạo dựng văn bản, xâu chuỗi lại để phân loại và phân tích. Bức tranh về các địa danh hành chính của Hà Nội từ thế kỷ X đến trước năm 1945 (cá biệt đến đầu thế kỷ XXI vẫn có những bài minh văn Hán Nôm được khác trên chuông hoặc bia của Hà Nội) đã dần hiện ra. Tổng hợp những dòng địa danh ấy sẽ cho biết sự biến đổi của địa danh hành chính, chỉ có thể tìm thấy những thông tin như thế trên tư liệu văn khác Hán Nôm. Các xã phường của Hà Nội có thể tìm hiểu về địa danh có của địa phương mình có xuất hiện trong bộ sách này hay không? Tuy không phải xã phường nào cũng có hoặc cũng còn tư liệu văn khác nhưng về cơ bản có thể tìm thấy những địa danh hành chính trước thời Nguyễn mà hiện nay đang bị khuyết thiếu trong kho thư tịch cổ.

Do đề tài được hình thành trước khi địa giới hành chính mới của Hà Nội được xác lập, nên những tư liệu văn khắc Hán Nôm thuộc tỉnh Hà Tây cũ, huyện Mê Linh và 4 xã thuộc huyện Lương Sơn, Hòa Bình nằm ngoài phạm vi của chuyên luận này. Vấn đề đó sẽ được thể hiện ở chuyên luận sau của chúng tôi là Địa danh có Hà Nội từ thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, ở một số xã của huyện Từ Liêm, huyện Thanh Trì hoặc huyện Kim Anh có tư liệu liên quan cũng được cập nhật thêm từ nguồn tư liệu của đề tài Địa danh có Hà Nội do tác giả làm chủ biên.

Địa danh hành chính Thăng Long - Hà Nội trải qua 10 thế kỷ là đề tài nghiên cứu đầu tiên về địa danh hành chính được ghi lại trên văn khác Hán Nốm. Với một khối lượng tư liệu bao quát khá rộng, vì thế tác giả phải cắn rất nhiều thời gian để tiếp cận, khai thác xử lý thông tin và hoàn chỉnh công trình nghiên cứu của mình.

Trong quá trình thực hiện, tôi đã nhận được sự giúp đỡ tạo điều kiện để khai thác tư liệu từ Viện Nghiên cứu Hán Nôm, nhận được sự tài trợ kinh phí của Viện Khoa học xã hội Việt Nam (nay là Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) để hoàn thành công trình nghiên cứu này. Đề tài đã được Viện Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức nghiệm thu vào đầu năm 2011 và được Hội đồng nghiệm thu xếp loại xuất sắc. Nhân đây, tôi xin chân thành cảm ơn Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa học xã hội đã tạo điều kiện cho sách Địa danh hành chính Thăng Long - Hà Nội qua tư liệu văn khắc Hán Nôm trên địa bàn Hà Nội được ra mắt bạn đọc.

Cảm ơn Tiến sỹ Trần Trọng Dương đã giúp làm phần Index ở cuối sách, cảm ơn Thạc sỹ Nguyễn Ngọc Thanh đã góp phần thực hiện chế bản bản thảo trước khi bản thảo được hoàn thiện. Cảm ơn các bạn trong nhóm đề tài Địa danh có Hà Nội, cảm ơn con gái Nguyễn Bảo Trang đã giúp một số việc cho bản thảo hoàn tất.

Phần ảnh chụp minh họa văn bia được sử dụng từ kho ảnh thác bản văn bia của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Xin cảm ơn Lãnh đạo Viện Nghiên cứu Hán Nôm và KS Ngô Thế Lân, Phó Trưởng phòng Tin học của Viện đã cung cấp tư liệu ảnh cho tác giả.

Hà Nội ngày 28 tháng 3 năm 2018

Tác giả

PGS.TS. Phạm Thị Thùy Vinh