Văn bia Tiến sĩ Văn Miếu Quốc tử giám Thăng Long

Văn Miếu - Quốc Tử Giám Thăng Long là một trong những di tích lịch sử - văn hóa lâu đời nhất của Việt Nam, ngày nay đã trở nên rất nổi tiếng không những đối với người trong nước mà cả với bạn bè khắp năm châu. Nơi đây đã chứng kiến sự ra đời của nền giáo dục cấp quốc gia của nước Đại Việt từ những năm đầu của triều Lý, qua các triều Lý - Trần - Hồ có nhiều bổ sung sửa đổi, đạt mức hoàn chỉnh đầy đủ dưới thời Lê Thái Tông - Lê Thánh Tông. Không chỉ triều Lê mà cả triều Mạc, triều Nguyễn đều giữ lệ nhà nước ba năm mở một khoa: năm trước thi Hương, năm sau thi Hội. Theo các tư liệu có thể thống kê được (còn thiếu nhiều) từ khoa Minh kinh bác học năm Ất Mùi nên hiệu Thái Ninh + (1075) đời Lý Nhân Tông đến khoa Kỷ Mùi niên hiệu Khải Định + (1919) kết thúc khoa cử Hán học, các triều đại nước ta đã tổ chức 183 khoa thi, lấy đỗ 2898 người được ban danh hiệu học vị Tiến sĩ (và tương đương) Những người đỗ đạt được hưởng nhiều ơn vinh của triều đình (truyền lô xướng danh, được vua ban áo mũ Tiến sĩ, cấp cành hoa vàng hoa bạc đi dự dự yến việc vườn Quỳnh, cưỡi ngựa dạo thăm các phố phường, cấp biển hiệu và lính hầu đưa về quê vinh quy bái tổ v.v...). Các Tiến sĩ phần nhiều được bổ nhậm các chức vụ quan trọng tại triều hay ở các trấn sử địa phương. Đó chính là đội ngũ các nhà tri thức Nho học góp phần quan trọng trong việc xây dựng chính quyền Đại Việt hùng mạnh, bình đẳng vị thế với Trung Hoa.

Thấu hiểu ý nghĩa và giá trị của tri thức học văn trong quản lý chính quyền và xây dựng đất nước, vua Lê Thánh Tông thấy các ân điển nói trên vẫn chưa đủ để tôn vinh khích lệ kẻ sĩ. Sách Đăng khoa lục do vua sai soạn in xong năm 1484, nhưng vua biết sách chỉ in ra rất ít ỏi, mà cũng chưa chắc đã mấy người thích xem, vua quyết định phải có thêm biện pháp khắc đá đề tên cho danh tính những người đỗ đạt được đông đảo mọi người biết đến, để công danh sự nghiệp tự nói lên thành công hay thất bại của từng người, làm tấm gương khuyên văn chung cho đương thời và cả với hậu thế.

Đợi bia đầu tiên gồm 15 tấm do vua Lê Thánh Tông sai soạn khắc được long trọng dựng lên trong vườn nhà Thái học vào ngày rằm tháng Tám năm Giáp Thìn Hồng Đức thứ 15 (1-9-1484). Các khoa sau, bia khoa nào được soạn dựng ngay trong năm ấy. Nhưng sau thời thịnh trị, có khoa thi vì ở kinh độ có biến loạn nên không kịp dựng bia, hoặc có dựng mà bị phe đối lập đập phá (dấu vết hiện còn), cũng có khoa theo sử liệu đã từng dựng bia nhưng hiện nay không thấy.

Để soạn dựng một tấm bia, hồ sơ tài liệu gốc được giao cho Thượng thư bộ Lễ chịu trách nhiệm kiểm tra cung cấp. Việc soạn các bài ký được vua chỉ định các từ thần có danh tiếng chấp bút soạn thảo, hiệu duyệt. Quan bộ Công chọn người viết chữ mẫu và trông coi các việc tìm đá, khắc chữ, trang trí hoa văn v.v... Vì thế từng tấm bia cũng như cả cụm bia Tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám Thăng Long có thể nói là pho sử đá, chuyển đạt cho chúng ta những thông tin chi tiết về từng khoa thi mà các nhà nghiên cứu rất trông đợi để cho trang lịch sử giáo dục thời trung đại được hoàn chỉnh và có hệ thống. Thông tin về các nhân vật đỗ đạt ghi trên các văn bia tuy tóm tắt nhưng rất quan trọng vì những bia sớm nhất có tuổi thọ hơn 5 thế kỷ, tấm muộn nhất cũng đã cách nay 230 năm - đó là nguồn tư liệu đáng tin cậy cho môn nhân vật học Việt Nam mà chúng ta đang cần. Giá trị văn học của các bia Tiến sĩ chủ yếu thể hiện ở các bài ký được viết bằng những ngôn từ rất hàm súc về ý nghĩa mà giàu hình tượng cuốn hút lòng người. Về thẩm mỹ, các bản văn khắc chữ Hán trên các bia Tiến sĩ phần nhiều đều có thể coi là một tác phẩm thư pháp đẹp được nhiều người ái mộ.

Không chỉ có giá trị về các thông tin riêng lẻ, cả vườn bia Tiến sĩ trong khu di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám Thăng Long còn là biểu tượng lưu dấu quá trình hình thành và phát triển của tầng lớp trí thức Nho học Việt Nam, những người đã tiếp thu và phát huy xuất sắc tinh hoa của các nền văn minh phương Đông để sáng tạo ra cả kho tàng di sản văn hiến Hán Nôm giàu đậm tinh thần yêu nước và bản sắc dân tộc.

Chính do những đặc điểm và giá trị nổi bật nói trên, tin vui mới nhất là ngày 9-3-2010 vừa qua, Ủy ban Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) đã quyết định công nhận 82 bia đá các khoa thi triều Lê - Mạc tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội là Di sản tư liệu thế giới.

Mừng Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Nhà xuất bản Hà Nội trân trọng giới thiệu với quý bạn đọc trong và ngoài nước cuốn Văn bia Tiến sĩ Văn Miếu - Quốc Tử Giám Thăng Long trong "Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến" do PGS.TS Ngô Đức Thọ chủ biên.

Chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp của đông đảo bạn đọc giúp cuốn sách được chỉnh sửa hoàn thiện hơn ở những lần xuất bản sau.

NHÀ XUẤT BẢN HÀ NỘI