Hoàng Lê nhất thống chí nguyên tên là An Nam nhất thống chi, gồm tất cả 17 hồi. Theo Ngô Giáp Đậu thì phần đầu sách do Học Tốn viết: phần tiếp theo do Trung Phủ viết (xem Hoàng Việt long hung chi tu).
Học Tốn là tên chữ của Ngô Thì Chí (1753- 1788), hiệu Uyên Mật, người Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, nay là thôn Tả Thanh Oai, xã Tả Thanh Oai, huyện Thanh Trì, Tp Hà Nội. Ông là con trai thứ hai của Ngô Thì Sĩ, làm quan đến chức Thiêm thư bình chương sự. Ngô Thì Chí là tác giả 7 hồi đầu của Hoàng Lê nhất thống chi,
Trưng Phủ là tên chữ của Ngô Thị Du (1772- 1840), hiệu Văn Bác, cháu gọi Ngô Thì Sĩ bằng bác ruột, làm Đốc học Hải Dương. Ông là tác giả 7 hổi tiếp theo (từ hồi 8 đến 14). Mấy hồi cuối (từ hồi 15 đến hồi 17 tương truyền do Ngô Thì Thuyến (có người đọc là Thiến) viết.
Hiện có 12 dị bản Hoàng Lê nhất thống chỉ đều ở dạng viết tay: 6 bản của Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, mang các ký hiệu A. 22/1- 2 (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chỉ. Học Tốn Công trứ, Trưng Phủ Công tục); A. 883 (in ảnh trên giấy tây, tiêu đề Lê quỷ ngoại sử. Sơn Nam Thanh Oai huyện Tả Thanh Oai Thiêm thư Ngô Thì Thuyến soạn, Long phi Kỷ Hợi niên (1899) hạ lục nguyệt thập ngũ nhật. Hàn lâm viện Thị độc sung Bắc kỳ Thống sứ phủ thực thụ đệ ngũ hạng Lục sự Nguyễn Hữu Thưởng phụng lục); Vhv. 1542/1- 2 (tiêu đề An Nam nhất thống chi, bản này cùng loại với văn bản do Nguyễn Hữu Thường chép); Vhv. 1296 (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chí); Vhv. 1534/1- 2 (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chi, có dấu ấn của Hoàng Xuân Hãn); Vhv. 1534/B (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chí. Chỉ có 8 hồi đầu, hồi thứ 8 đang chép dở), 1 bản của Thư viện Quốc gia Hà Nội (tiêu đề An Nam nhất thống chí, chỉ có 7 hồi đầu); 4 bản của Thư viện Hiệp hội Châu Á Paris, mang các ký hiệu HM. 2224 (7) (tiêu đề An Nam nhất thống chỉ, chép từ sách Ngô gia văn phải. Tập 7. Quyển 19-20, phần Học Tốn Công di thảo); HM. 2134 (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chi, Học Tổn Công trứ, Trung Phủ Công tục: bản này chép từ bản A. 22 của Viện Nghiên cứu Hán Nôm); Ms. b.21 (tiêu đề Hoàng Lê nhất thống chi, Gia Long tam niên Giáp Tý (1804) quý đông sóc, Lê Cảnh Hưng Quý Mùi khoa Tiến sĩ Tả Thanh Oai nhân Ngô Thì Nhậm biên tập (tiêu đề An Nam nhất thống chi, Thiêm thư binh chương Học Tốn Công di thảo; đây là sách của Fonds Demiéville).
Sách đã được dịch và xuất bản nhiều lần. Theo trình tự thời gian có: bản dịch của Cát Thành xuất bản năm 1912, bản dịch của Ngô Tất Tố xuất bản năm 1942, tái bản năm 1958; bản dịch của Nguyễn Đăng Tấn - Nguyễn Công Liên xuất bản năm 1950 dưới tiêu đề Hậu Lê thống chi; bản dịch của Nguyễn Đức Vân - Kiều Thu Hoạch xuất bản năm 1964, tái bản vào các năm 1970, 1984
Bản dịch sau đây là của Nguyễn Đức Vân - Kiều Thu Hoạch, đã được Nxb. Văn học in lần thứ tư có sửa chữa.
TRẦN NGHĨA
