Các phương pháp dạy học hiệu quả: classrom instruction that works

Thời đại chúng ta đang sống là thời đại diễn ra cuộc chạy đua quyết liệt về khoa học - công nghệ giữa các quốc gia. Trong bối cảnh đó, quốc gia nào không phát triển được năng lực khoa học - công nghệ của mình thì quốc gia ấy khó tránh được sự tụt hậu, chậm phát triển. Do vậy, một nền giáo dục tiên tiến tạo ra được nguồn nhân lực chất lượng cao có khả năng đóng góp cho sự phát triển năng lực khoa học - công nghệ quốc gia, thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững là cái đích mà tất cả các quốc gia đều nhắm tới. Mục tiêu của nền giáo dục đó là mang đến cho học sinh niềm say mê học tập, khát khao được vươn tới những chân trời mới của tri thức với một niềm tin mãnh liệt rằng mình có thể thực hiện được khát vọng đó. Như vậy, một nền giáo dục tiên tiến không đặt trọng tâm vào việc giúp người học tiếp thu các tri thức khoa học mà là giúp người học nhận ra được những năng lực trí tuệ của mình để đi tìm tiếp những lời giải cho những vấn đề chưa hẳn hoàn toàn đã biết theo con đường phù hợp nhất với năng lực trí tuệ của cá nhân.

Sự hiện diện của một nền giáo dục như vậy phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nhưng yếu tố quyết định nhất là quan niệm về vai trò của người thấy. Quan niệm không đúng về vai trò trung tâm của người thấy đối với chất lượng giáo dục rất dễ đưa nền giáo dục đến chỗ sai lệch. Đặt người thấy lên vị trí quyền uy tuyệt đối về chân lí khoa học là một sai lắm, nhưng sai lầm sẽ lớn hơn nếu hạ thấp hoặc thậm chí phủ nhận vai trò then chốt của người thầy đối với chất lượng giáo dục. Lấy khả năng sáng tạo kiến thức mới của người học làm mục tiêu của giáo dục không phải là hạ thấp vai trò của người thầy vì không có học trò sáng tạo nếu không có những người thầy sáng tạo. Người thầy sáng tạo là người biết chia sẻ những vui buồn trong quá trình cùng kiến tạo tri thức, biết hướng dẫn người học phát hiện vấn đề, đặt ra các giả thuyết và so sánh để đánh giá các giả thuyết đó, từ đó chọn ra một giả thuyết thích hợp, sử dụng những kiến thức và hiểu biết tổng hợp từ nhiều môn học để đưa ra một giải pháp mới cho vấn đề đã biết và cuối cùng biết kiểm nghiệm, đánh giá giải pháp đó.

Tất cả những nội dung trên đây được thể hiện trong bộ sách quý Đối mới phương pháp dạy học gồm các cuốn Nghệ thuật và khoa học dạy học – tác giả Robert J. Marzano: Những phẩm chất của người giáo viên hiệu quả - tác giả James H. Stronge; Tám đối mới để trở thành người giáo viên giỏi - tác giả Giselle O. Martin-Kniep: Quản lí hiệu quả lớp học – tác giả Robert J. Marzano, Jana S.Marzano & Debra J. Pickering; Đa trí tuệ trong lớp học - tác giả Thomas Armstrong: Các phương pháp dạy học hiệu quả - tác giả Robert J. Marzano, Debra J. Pickering, Jane E. Pollock;...

Để có được bộ sách này, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã có những nỗ lực đáng trân trọng trong việc tuyển chọn, thương thảo bản quyền với Hiệp hội Giám sát và Xây dựng Chương trình (ASCD) của Hoa Kì, tổ chức dịch sang tiếng Việt và giới thiệu với độc giả Việt Nam.

Sẽ chẳng có gì mới khi nói rằng, dạy học vừa là một khoa học vừa là một nghệ thuật. Tuy nhiên, trong cuốn Nghệ thuật và khoa học dạy học, tác giả Robert J. Marzano li giải quan niệm đó về hoạt động dạy học một cách cụ thể: "Nói một cách ngắn gọn, nghiên cứu sẽ không bao giờ có đủ khả năng định ra các phương pháp dạy học phù hợp với mọi học sinh và mọi lớp học. Điều tốt nhất mà các nghiên cứu có thể mang lại là cho chúng ta biết phương pháp dạy học nào có nhiều khả năng nhất để thực sự có hiệu quả với các học sinh. Mỗi giáo viên phải tự xây dựng phương pháp dạy học cụ thể cho học sinh của mình tại thời điểm thích hợp. Bởi lẽ đó, phần quan trọng của việc dạy học có hiệu quả phải là nghệ thuật và cuốn sách này cũng vì vậy có tên gọi Nghệ thuật và khoa học dạy học". Trong toàn bộ cuốn sách đó, tác giả đã sử dụng nhiều chứng cứ khoa học để chứng minh nội dung trên đây, đồng thời chỉ ra cho giáo viên những cách làm cụ thể để thực hiện nội dung đó.

James H. Stronge, tác giả của cuốn Những phẩm chất của người giáo viên hiệu quả, cho rằng người giáo viên có hiệu quả là tổng hòa của "các tính cách của người giáo viên như là một cá nhân bình thường, quá trình đào tạo giáo viên, cách quản lí lớp học và cách giáo viên soạn bài, dạy và theo dõi sự tiến bộ của học sinh" bao gồm cả những học sinh giỏi, học sinh có năng khiếu và những học sinh có nguy cơ (những học sinh yếu kém).

Trong cuốn sách Tám đổi mới để trở thành người giáo viên giỏi, tác giả Giselle O. Martin Kniep trình bày những thủ thuật dạy học cụ thế mang tính gọi ý để giáo viên vận dụng vào từng lớp học giúp mọi học sinh dù là học sinh có năng khiếu, học sinh có khả năng nhận thức nhanh hay những học sinh yếu kém vẫn đạt được kết quả học tập mong đợi. Vận dụng những thủ thuật đó trong từng lớp học cụ thế là cả một quá trình học tập sáng tạo không ngừng của người giáo viên. Điều này là một sự thật hiển nhiên bởi lẽ "Giáo viên khó có thể nuôi dưỡng được hoạt động học tập đích thực cho người học nếu như bản thân họ lại không tham gia vào quá trình học tập". "Học tập đích thực" bao giờ cũng là một quá trình gian nan và bổn phận của những người làm thấy là làm thế nào để quá trình đó ít gian nan hơn đối với người học. Những gợi ý của Giselle O. Martin - Kniep trong cuốn sách này sẽ giúp các thầy, cô giáo thực hiện bốn phận đó một cách có hiệu quả.

Trong cuốn sách Đa trí tuệ trong lớp học, Thomas Armstrong đã cung cấp cho ta một phương tiện để đồ hoạ một phạm vi rộng lớn các năng khiếu mà con người vốn sở hữu, bằng cách tập hợp các tiềm năng của con người vào trong 8 loại "trí tuệ" dễ hiểu sau đây: Trí tuệ ngôn ngữ; Trí tuệ logic – toán học: Trí tuệ không gian; Trí tuệ hình thế động năng: Trí tuệ âm nhạc; Trí tuệ giao tiếp; Trí tuệ nội tâm ; Trí tuệ tự nhiên học.

Thuyết Đa trí tuệ đã mang lại một cái nhìn nhân bản và cần thiết nhằm kêu gọi nhà trường và giáo viên coi trọng sự đa dạng về trí tuệ ở mỗi học sinh : mỗi loại trí tuệ đều quan trọng và mỗi học sinh đều có ít nhiều khả năng theo nhiều khuynh hướng khác nhau. Nhà trường phải là nơi giúp đỡ, khơi gợi tiềm năng, tạo điều kiện học tập theo các hướng khác nhau cho các em. Trong thuyết Đa trí tuệ, tác giả đã tìm cách mở rộng phạm vi tiềm năng con người vượt ra ngoài chỉ số IQ, đó là sự gắn liền với khả năng "giải quyết vấn đề" và khả năng sáng tạo.

Các tác giả Robert J. Marzano, Debra J. Pickering, Jane E. Pollock, trên cơ sở các công trình nghiên cứu thực tế giảng dạy và tổng hợp lí thuyết, đã giới thiệu các phương pháp dạy học hiệu quả với mục đích phát huy cao độ khả năng học tập của học sinh, nâng cao chất lượng giảng dạy của giáo viên đứng lớp. Nhân tố quan trọng nhất tác động đến việc học của học sinh là các thầy cô giáo, trên cơ sở đó, mỗi phương pháp dạy học đã chỉ ra cho giáo viên những cách làm cụ thể để thực hiện công tác giảng dạy hiệu quả nhất.

Cuốn sách Các phương pháp dạy học hiệu quả cũng chỉ ra rằng người giáo viên cần quan tâm đến việc người học học như thế nào chứ không phải chỉ quan tâm đến mỗi một việc là hằng ngày cần phải dạy cái gì; họ cần có một tầm nhìn lâu dài đối với việc lựa chọn, áp dụng những phương pháp giảng dạy thích hợp và từng bước thực hiện tầm nhìn lâu dài đó để nâng cao chất lượng giáo dục.

Việc tổ chức dịch và xuất bản bộ sách quý này là một việc làm rất kịp thời và đáng ghi nhận của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam trong bối cảnh Đảng, Nhà nước và Ngành Giáo dục đang quyết tâm đổi mới giáo dục để đưa chất lượng giáo dục lên ngang tầm đòi hỏi của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Bộ sách là tài liệu tham khảo quý cho các nhà quản lí giáo dục, các thầy, cô giáo ở tất cả các cấp học, học viên cao học, nghiên cứu sinh chuyên ngành sư phạm và quản lí giáo dục,...

Tuy nhiên cũng cần nhấn mạnh rằng nội dung của bộ sách thể hiện triết lí và văn hóa giáo dục của Hoa Kì. Mặc dù ý nghĩa khoa học của bộ sách vượt ra ngoài giới hạn của biên giới quốc gia và trên thực tế bộ sách đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, các cán bộ quản lí cũng như các thầy, cô giáo cần có sự vận dụng sao cho phù hợp với điều kiện thực tế của từng trường, từng địa phương.

Đó cũng chính là khía cạnh khoa học và nghệ thuật của dạy học nói riêng và giáo dục nói chung.

Do có sự khác biệt giữa nền giáo dục Hoa Kì và nền giáo dục Việt Nam nên có một số khái niệm chưa có trong vốn từ vựng của tiếng Việt.

Những người dịch và biên tập đã cố gắng hết sức mình để truyền tải nội dung của bộ sách một cách chính xác và dễ hiểu với độc giả Việt Nam.

Tuy nhiên, do năng lực của những người dịch và yêu cầu về mặt thời gian nên những thiếu sót trong bản dịch là điều không tránh khỏi. Các dịch giả và Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam xin cảm tạ và tiếp thu những góp ý của độc giả gần xa.

Thay mặt nhóm dịch giả

LÊ VĂN CANH