Bản sắc văn hóa của người Sán Dìu ở Thái Nguyên

Trong khoảng hơn thập kỷ qua, nghiên cứu ẩm thực đã trở thành một xu hướng ở Việt Nam, với tiếp cận của nhiều ngành khoa học - cả tự nhiên và xã hội, như dinh dưỡng học, sử học, dân tộc học/ nhân học, văn hoá học, xã hội học... So với thế giới, mối quan tâm này của Việt Nam có muộn hơn. Từ những năm 30 của thế kỷ trước, ở phương Tây đã có nhiều công trình chuyên khảo sử dụng nguồn thức ăn và vai trò của ăn uống liên quan tới sức khoẻ, dinh dưỡng và tập quán ăn uống của các cư dân. Nếu chỉ xem xét trong phạm vi ngành dân tộc học/ nhân học, tại Hội nghị khoa học quốc tế lần thứ VIII tổ chức ở Tokyo (Nhật Bản) năm 1968, một Uỷ ban quốc tế về nhân học ăn uống và tập quán ăn uống đã được thành lập. Tuy nhiên, sự muộn màng ở Việt Nam trong lĩnh vực nghiên cứu trên không có nghĩa kém thành tựu. Chi hơn thập kỷ qua, đã có hàng trăm ấn phẩm về ẩm thực, trong đó có những ấn phẩm được dựa trên nền tảng nghiên cứu cơ bản.

Công trình sách Bản sắc văn hóa ẩm thực của người Sản Dìu ở Thái Nguyên của TS. Nguyễn Thị Quế Loan là một tiếp nối trong xu hướng nghiên cứu ẩm thực ở Việt Nam. Đây là công trình được xây dựng từ luận án Tiến sĩ nhân học văn hoá của chị, hoàn thành tại Viện Dân tộc học năm 2008. Với nhiệm vụ là thầy hướng dẫn, cũng là đồng nghiệp trong một đề tài nghiên cứu, tôi có dịp tới chính địa bản chị điền dã làm luận án. Bởi thế đọc công trình của chị, tôi dường như dễ thấm hơn.

Dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam hiện nay có khoảng hơn 200.000 người, sống rải rác tại các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang, Thái Nguyên, Vĩnh Phúc, Phú Thọ và Tuyên Quang. Những đợt di cư đầu tiên của họ từ Trung Quốc vào nước ta cách đây đã trên 300 năm. Các làng Sán Dìu mà TS. Nguyễn Thị Quế Loan nghiên cứu thường ở vùng thung lũng chân núi, cách trung tâm Thành phố Thái Nguyên không xa và trong khu vực đa tộc người. Từ xa xưa, các dân tộc Tày, Nùng chắc hẳn là những láng giềng của người Sán Dìu; và từ những năm 60 của thế kỷ trước đến nay, cùng với việc di dân từ châu thổ sông Hồng và quá trình đô thị hoá, đồng bào Sán Dìu còn cộng cư với người Kinh. Thiên nhiên, lịch sử và xã hội ấy đã góp phần tạo nên bản sắc văn hoá ẩm thực của họ.

Tuy nhiên, chỉ ra bản sắc văn hoá ẩm thực của một tộc người là điều không dễ. Trong bối cảnh định cư ở vùng thung lũng chân núi, và rộng hơn là điều kiện tự nhiên của Đông Nam Á lục địa, nguồn lương thực và thực phẩm của người Sán Dìu hầu như không mấy khác biệt với những tộc cận cư. Mặt khác, giao lưu văn hoá, trong đó có ẩm thực vốn là dòng chảy liên tục, xuyên thời gian và không gian, nên bóc tách thành yếu tố tộc người và yếu tố du nhập là một việc nan giải.

Điểm qua những khó khăn trên đây không phải để xác tín giá trị của công trình, mà chỉ ghi nhận nỗ lực của tác giả. Vượt lên trở ngại, trước hết tác giả đã sử dụng phương pháp nghiên cứu thích hợp. Thường khi nghiên cứu văn hoá ẩm thực, nhiều người hay áp dụng phương pháp định tính, nặng về mô tả, nhất là trong cảm thụ món ăn. Song ở đây, TS. Nguyễn Thị Quế Loan đã kết hợp tốt giữa định tính và định lượng. Bằng cách mô tả kết hợp với thống kê, tác giả cho biết người Sán Dìu ở Thái Nguyên chế biến được hơn 300 món ăn từ 156 nguyên liệu thực vật và động vật. Bên cạnh đó, phương pháp so sánh cũng được tác giả sử dụng khi cần thiết, nhằm xem xét sự tương đồng và khác biệt của món ăn Sán Dìu với món ăn của các dân tộc Tày, Nùng, Kinh. Qua nghiên cứu nêu trên, TS. Nguyễn Thị Quế Loan đã rút ra kết luận quan trọng: Ngoài một số ít món ăn mang đặc thù của người Sán Dìu như chốc im (nước cháo loãng), cheo leo, bánh nghé, xôi đen..., sự khác nhau cơ bản trong món ăn của người Sán Dìu với các tộc người khác là ở phối chế nguyên liệu. Theo đó, tác giả đã chỉ ra sự khác biệt trong nhiều món ăn của người Sán Dìu mà tộc người khác cũng có, như món khau nhục của người Sán Dìu và người Nùng, món chả nem của người Sán Dìu và người Kinh...

Bản sắc văn hoá ẩm thực Sán Dìu còn được TS. Nguyễn Thị Quế Loan xem xét trong cách thức và lễ nghi khi ăn uống. Cách ăn bánh nghé - loại bánh được làm vào dịp Tết 14 tháng 7 âm lịch. bữa cơm tạo - bữa cơm giữa đêm trong hát soong cơ của đám cưới... là những đặc trưng văn hoá ẩm thực Sán Dìu, mà để nắm bắt, chỉ có thể bằng nghiên cứu sâu trên thực địa.

Đây chính là mã văn hoá (cultural code), hay biểu tượng văn hoá (cultural symbol) của một tộc người mà bất kỳ nhà nhân học nào đều có khát vọng khám phá.

Bản sắc văn hoá ẩm thực Sán Dìu không chỉ là sự khác biệt, mà còn ở đa dạng. Tôi từng quan niệm rằng, khác với các yếu tố văn hoá vật chất như nhà cửa, trang phục, ẩm thực của một tộc người thường khó đổi thay. Tuy nhiên, khi đọc công trình của TS. Nguyễn Thị Quế Loan, tôi phải điều chỉnh nhận thức đó. Trên phương diện ẩm thực, chị đã chỉ ra mối giao lưu, giao thoa văn hoá thật sinh động. Điều đó thể hiện ở sự đa dạng trong lựa chọn nguồn lương thực và thực phẩm, trong khả năng chế biến, sử dụng món ăn truyền thống và món ăn du nhập của người Sán Dìu. Thống kê ở phần phụ lục của công trình, chỉ với 2 nguyên liệu tiêu biểu là gạo nếp và thịt lợn, mỗi loại đã có khoảng 20 món ăn được chế biến, trong đó có những món nhiều tộc người khác đều có. Qua đây cho thấy, người Sán Dìu đã hội nhập vào thế giới xung quanh như thế nào để góp phần tạo nên sắc thái văn hoá vùng Đông Bắc. Như vậy, sự bảo thủ trong văn hoá ẩm thực không phải đúng với mọi trường hợp. Và điều quan trọng hơn cần ghi nhận: bản sắc văn hoá ẩm thực của một tộc người không chỉ là món ăn hay cách ăn theo lối riêng của họ, mà còn ở khả năng tiếp thu, hội nhập với văn hoá ẩm thực của tộc người khác. Ở phương diện này, người Sán Dìu là một trường hợp đáng được nghiên cứu.

Thực ra, giá trị một công trình khoa học luôn tiềm ẩn, bởi còn tuỳ thuộc nhu cầu xã hội và mục đích tiếp cận của người đọc. Với ý nghĩa đó, đôi điều tôi viết trên đây hẳn không tránh khỏi chủ quan và sơ lược. Chắc chắn bạn đọc còn có thể tìm thấy ở quyển sách này nhiều giá trị khác. Xin trân trọng giới thiệu!

Hà Nội, tháng 1 năm 2017

PGS.TS. VƯƠNG XUÂN TỈNH

(Nguyên Viện trưởng Viện Dân tộc học)