Xã hội dân sự: Một số vấn đề chọn lọc

Xã hội dân sự (XHDS) là một đề tài vừa cổ điển, lại vừa rất thời sự. Nó cổ điển bởi vì ngay từ thời Cổ Hy Lạp, người ta đã bàn tới khái niệm này. Sang thế kỷ XVI, XHDS chính thức xuất hiện và trở nên phổ biến từ thế kỷ XVIII, khi các nhà triết học kinh điển lại đem ra phân tích sôi nổi một lần nữa. Tính thời sự của XHDS là rõ ràng với sự trở lại của vấn đề này từ giữa thế kỷ XX, khi cách mạng khoa học và công nghệ trên thế giới bắt đầu bùng nổ và xuất hiện dần nền kinh tế tri thức.

Không phải ngẫu nhiên XHDS được quan tâm trở lại. Cho đến hiện nay, ở tầm rộng và khái quát nhất, mỗi xã hội hiện đại đều được coi là cấu thành bởi ba trụ cột chính, đó là nhà nước, thị trường và XHDS. Về đại thể, nhà nước và thị trường đã phát triển ngày càng đầy đủ và toàn diện, và cũng đã được nghiên cứu khá sâu sắc thấu đáo. Riêng phần XHDS, cái chân thứ ba khá quan trọng trong cái kiềng kết cấu của một xã hội hiện đại, cho đến nay vẫn còn những khía cạnh dường như chưa được hình thành thật đầy đủ và rõ nét, sự phong phú và tính đa dạng của nó vẫn chưa được tìm hiểu một cách cặn kẽ, nhất là đối với những nước đang chuyển đổi như nước ta.

Trên thực tế, Đảng Cộng sản Việt Nam từ thời kỳ tiền khởi nghĩa 1945 đã dựa vào lực lượng chủ lực là nhân dân, thông qua các đoàn thể cách mạng do Đảng lập ra, để tiến hành đấu tranh dành độc lập, bảo vệ và xây dựng đất nước. Theo quan niệm khái quát hiện nay thì Đảng Cộng sản đã sáng suốt, khéo léo vận dụng một bộ phận quan trọng các tổ chức nhân dân nằm trong phạm trù XHDS, nhưng không dùng cái tên đã được triết học hoá mà ngày nay đang trở thành thuật ngữ phổ biến.

Khoảng từ 10 đến 15 năm gần đây, khái niệm, tên gọi XHDS nói trên mới dần dần vào Việt Nam bằng rất nhiều con đường. Cùng với việc thực hiện đường lối Đổi mới của Đảng và Chính phủ, nhiều tổ chức mới thuộc XHDS trong nước và nước ngoài xuất hiện ngày càng nhiều và các hoạt động của chúng đã đem lại nhiều kết quả tốt, bắt đầu nhận được sự ủng hộ và hưởng ứng tích cực trong xã hội. Tuy nhiên, do nhiều lý do: tính lịch sử, sự thiếu chủ động quan tâm của Nhà nước trước đây, tình trạng ít thông tin và sự hiểu biết cặn kẽ... nên mặc dù XHDS vẫn đang tồn tại hiển nhiên trong xã hội, nhưng không mấy khi được công luận sử dụng một cách chính thức khái niệm và tên gọi này. Về mặt Nhà nước, đôi khi cũng có các cơ quan nêu ra yêu cầu giải quyết các khó khăn về mặt pháp quy để các tổ chức XHDS hoạt động có nền nếp, được quản lý chính thức bằng luật, do đó sẽ thuận lợi hơn, thu được nhiều lợi ích hơn cho xã hội. Đến nay, Đảng và Chính phủ đã có những chủ trương mang lại nhiều hy vọng mới cho các tổ chức và hoạt động của XHDS.

Thực hiện chủ trương nâng cao dân trí của Đảng và Chính phủ, việc làm rõ vị trí, chức năng, sự đa dạng của XHDS, quan hệ giữa XHDS với các tổ chức nhà nước và thị trường ở trong nước và trên thế giới, đặc biệt là trong điều kiện toàn cầu hoá đã mở rộng và nền kinh tế tri thức đang phát triển, cần được tiếp tục phân tích và phổ biến rộng rãi trong nhân dân. Trong mấy năm qua, được sự ủng hộ và giúp đỡ của các cơ quan nhà nước hữu quan, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật (KH&KT) Việt Nam, và tổ chức CIVICUS quốc tế, Viện Những Vẫn đề Phát triển (VIDS) đã tổ chức nghiên cứu chuyên đề XHDS. Một phần kết quả nghiên cứu đã được trình bày tại nột số hội nghị trong nước và quốc tế, được nhiều trường và viện nghiên cứu dùng làm tài liệu tham khảo. Nhận thấy việc phố biến và trao đổi rộng rãi hơn những hiểu biết về XHDS có thể góp phần mang lại bổ ích cho xã hội, Viện VIDS đã quyết định tổ chức viết quyển sách mà các bạn đang có trong tay với tiêu đề: Xã hội dân sự - Một số vấn đề chọn lọc.

Quyển sách được chia làm 5 chương:

* Chương I. Lịch sử hình thành và những khái niệm cơ bản của XHDS, do nhà nghiên cứu Nguyễn Vi Khải, nguyên Viện trưởng Viện Chủ nghĩa xã hội (CNXH) khoa học, thuộc Viện Mác - Lê, nguyên Thư ký Tổ lý luận, Ban nghiên cứu của Thủ tướng Chính phủ, hiện là Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Câu lạc bộ phát triển, biên soạn.

* Chương II: XHDS trong bối cảnh phát triển của thế giới (thời đại kinh tế tri thức và hội nhập toàn cầu hiện nay), do Thạc sỹ Trần Chí Đức, nguyên là chuyên viên chính Viện Chiến lược và chính sách khoa học và công nghệ, Bộ Khoa học và Công nghệ, hiện là chuyên viên chính nghiên cứu thuộc Viện VIDS, biên soạn.

* Chương III: Tình hình và đặc điểm của XHDS ở Việt Nam - Những mặt tích cực và các vấn đề cần hoàn thiện, do PGS. TS Đặng Ngọc Dinh, nguyên Viện trưởng Viện chiến lược và chính sách khoa học và công nghệ, Bộ Khoa học và Công nghệ, nguyên Viện trường Viện VIDS, hiện là Ủy viên Hội đồng của Viện, biên soạn.

* Chương IV: Thế giới hiện nay và trong tương lai từ một góc nhìn của những người dân – XHDS, do TS. Vũ Duy Phú, nguyên Vụ trưởng khoa học và kỹ thuật, nguyên Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp Điện tử - Tin học Việt Nam, hiện là Phó Viện trưởng Viện VIDS, biên soạn.

* Chương V: Phát triển XHDS thông thái tương xứng với nhà nước pháp quyền (NNPQ) hiện đại là nhiệm vụ quan trọng của Việt Nam trong thế kỷ XXI, do TS. Vũ Duy Phú biên soạn.

Như trên đã nói, XHDS là một vấn đề rất phong phú, quan trọng và phức tạp trong bối cảnh của thời đại mới, nhưng trước mắt chúng tôi chi có thể đi sâu vào một số nội dung có chọn lọc. Vì vậy, chắc chắn quyển sách không khỏi có những thiếu sót. Rất mong quý vị độc giả châm chước và góp ý kiến về địa chi [email protected], chúng tôi sẽ nghiêm túc nghiên cứu tiếp thu để phục vụ cho những lần tái bản sau.

Nhân dịp này, chúng tôi xin chân thành cảm ơn các cơ quan Nhà nước, Liên hiệp các Hội KH&KT Việt Nam và tổ chức CIVICUS, đã khuyến khích Viện VIDS tiến hành công việc nghiên cứu có kết quả về XHDS trong thời gian vừa qua. Xin chân thành cảm ơn các GS. Trần Phương, Đặng Hữu, Nguyễn Mại, Chu Hảo, Nguyễn Quang Thái, TS. Mai Thanh Hải... đã đọc bản thảo và góp nhiều ý kiến sâu sắc, xin chân thành cảm ơn Ngân hàng Thế giới đã động viên và tài trợ cho việc viết và xuất bản quyển sách này, và rất hân hạnh cảm ơn Nhà xuất bản Tri thức đã nhiệt tình nhận xuất bản quyển sách với chủ đề đang khá thời sự nói trên.

Hà Nội, ngày 01 tháng 12 năm 2007

Thay mặt nhóm tác giả

Vũ Duy Phú