Vân Đài Loại Ngữ

Lê Quí Đôn là một học giả ở thế kỷ 18. Ông trứ tác nhiều tác phẩm văn, sử học có giá trị. Vân đài loại ngữ là một tác phẩm nổi tiếng của Lê Quí Đôn mà lâu nay chưa ai dịch ra quốc âm. Để góp phần vào công việc khai thác nền văn học cổ điển nước nhà, cống hiến tài liệu tham khảo rộng rãi cho các bạn nghiên cứu, giảng dạy văn, sử học, chúng tôi đã dịch bộ Vân đài loại ngữ ra quốc âm. Trong quá trình công tác biên dịch, chúng tôi gặp phải hiện trạng sách Vân đài loại ngữ khá phức tạp vì có rất nhiều bản sao chép: Viện Ván học có một bản, Viện Sử học cũng có một bản, Thư viện Khoa học Trung ương có đến bốn, năm bản (A. 141. A. 1.258 Α. 1.338, v.V...) riêng chúng tôi có một bản, cụ Sở bảo Doản Kế Thiện cũng có một bản mà cụ cho tôi mượn.

Các bản ấy, bản thì thiếu đầu, bản thì thiếu đuôi, bản thì viết hành, bản thì viết thảo, không biết bản nào là chính, bản nào là đúng. thật "tam sao thất bản; đa thư loạn mục". Vì vậy, chúng tôi đã tập trung cả bảy tám bản ấy lại, hiệu thù qua loa, chúng tôi thấy tựu trung cũng có được ba, bồn bản gọi là có đủ đầu đuôi, chữ viết cần thận, nét viết già giận. Lọc đi lọc lại, chúng tôi đã chọn lấy bản A. 141 của Thư viện Khoa học, tương đối chính xác hơn cả, có lẽ nó là bản chép lại bản Nội các Huế xưa.

Cố nhiên các bản sao chép ấy có nhiều đoạn mỗi bản một khác, nhưng vì sách Vân đài loại ngữ là một tập bút ký, dẫn dụng nhiều sách Trung Quốc, cho nên chúng tôi không làm bản khảo dị giữa các bản sao ấy. Khi nào gặp chữ viết sai, viết lắm hay câu nào ý nghĩa nghi ngờ, chúng tôi lấy hẳn sách Trung Quốc ra tìm, tra hẳn nguyên văn cho chính xác.

Nói đến quá trình biên dịch Vân đài loại ngữ, nó cũng không thật đơn thuần lắm. Theo như chúng tôi biết, công tác này đã được bắt đầu từ lâu, nhưng đều chưa thành công, vì ai cũng "đơn thương độc mã".

Người thi vì sách dài quá, sai lầm nhiều, không chịu tập trung các bản để nghiên cứu, nên đã bỏ dở. Người thì chỉ tập trung nhiều bản, so sánh khác nhau mà biên dịch, không đủ điều kiện tra cứu nguyên văn nên đã hoàn thành mà chưa thành công. Chúng tôi được may mắn riêng, khi bắt đầu công tác này, nhằm giữa thời gian được phụ trách tiếp quản Thư viện Bác có cũ, nên được có đủ điều kiện khảo cứu.

Chúng tôi đã bắt đầu biên dịch từ cuối năm 1957. Mặc dầu chúng tôi đã hăng say, tích cực nhưng đó là một công trình tập thể làm đi sửa lại nên mãi đến khoảng giữa năm 1960 mới hoàn thành. Nguyên văn trong sách Vân đài loại ngữ chỉ ghi số mục của 9 môn loại, Lý Khí đệ nhất, v.v... Còn các điều mục trong từng môn loại, không ghi số gi gì cả. Trong khi biên dịch, chúng tôi đã đánh số thêm vào từng điều mục của mỗi môn loại. Đánh số, cốt để tiện cho việc tra cứu sau này. Sau đó chúng tôi lại cùng ông Trần Văn Khang, hiện công tác ở Viện Sử học làm nhiều bản Sách dẫn, lược trích các danh mục trong sách mà thường gọi là chủ đế, các nhân danh, địa danh và thư danh, tập hợp lại, xếp theo vẫn quốc ngữ, sau mới chủ đề, mỗi danh từ, chưa rõ các số hướng dẫn về từng môn loại, từng điều mục. Thí dụ: Loại lý Khí là 1, điều mục 21 nói về nhật thực, chúng tôi ghi Nhật thực 1, 21. Tim đến 1, 21, sẽ thấy Nhật thực. Tuy vậy, công việc biên dịch, khảo thích và làm bản Sách dẫn này, không hẳn là của một người, nó là một công trình tập thể thật sự. Khi chúng tôi khởi thảo xong, không dám chủ quan cho là đúng, nên đã nhờ các bậc đàn anh, mỗi vị xem lại một phần, mỗi vị góp thêm nhiều ý kiến. Khởi thủy cụ Trần Lê Nhân xem lại các phẩn Lý Khí và Hình tượng; thứ đến cụ Ngô Lập Chi duyệt lại phần Khu Vũ. Cụ Trần Huy Hân xem lại phần Khu vũ và phần văn nghệ.

Sau khi hoàn thành việc dịch toàn bộ, chúng tôi đưa trình Viện Văn học. Viện có đưa tranh thủ ý kiến của cụ Phan Võ và cuối cùng là cụ Cao Xuân Huy hiệu đính toàn bộ và viết giới thiệu. Trước khi gửi đi nhà in chúng tôi lại kiểm lại một lần nữa.

Tại đây, chúng tôi xin thành thực cảm tạ các vị trên dây đã không tiếc công sức đọc lại, góp nhiều ý kiến sửa chữa lại bản biên dịch và khảo thích sách Vân đài loại ngữ này. Nhưng dù sao, chúng tôi không dám chủ quan cho thế là đã hoàn chỉnh. Trong khi biên dịch, khảo thích, cũng như khi kiểm duyệt, hiệu đính, hoặc vì sơ ý bỏ sót, hoặc vì vô tình dịch sai, thế nào cũng có nhiều thiếu sót, mong các vị độc giả góp phần xây dựng thêm, chúng tôi xin cám ơn.

Hà Nội, mùa thu 1961

THÚC NGỌC

TRẦN VĂN GIÁP