Truyện Tống Trân - Cúc Hoa

Năm 2013 một tác phẩm Hán Nôm Tây Việt được gửi lên từ tỉnh Bắc Kạn, tôi tiến hành thẩm định nội dung và xuất xứ. Đây là tác phẩm truyện thơ bằng tiếng Tày dùng phương ngữ Tày Bắc Kạn (dân tộc Tày có ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Thái Ca Đại đông người dùng ở vùng Đông Nam Á và Nam Á, tiếng Tày Nùng thuộc ngữ chỉ Tày Thái đông người dùng ở Việt Bắc và một số vùng biên giới Việt Trung, nhưng tiếng Tày ở các địa phương có những phương ngón, phương ngữ khác nhau) dấu tích quyển sách có từ năm Giáp Thân 1944. Vậy là việc xác định tác giả tác phẩm gần như vô vọng như bao nhiêu truyện thơ cô khuyết danh khác. Thời đó không có phương tiện in ẩn hiện đại như bây giờ nên đây là bàn chép tay duy nhất bằng chữ Hán Nôm Tày Việt kể chuyện thần thoại Tống Trân - Cúc Hoa bằng thể thơ “thất ngôn - trường thiên” của người Tày vùng Bắc Kạn (nếu có bản khác cũng chỉ là dị bản, thất ngôn trường thiên là thơ câu có bảy chữ, chữ cuối câu trước tương vận với từ thứ năm câu sau) với mực đen mài nghiên và bút lông rất mảnh. Theo đánh giá của tôi thì có hai người chép vì trang 56, nửa trang 57 là chữ của một người khác. Rất may cho quyển sách bằng giấy bản thủ công còn bảo lưu khả tốt, có đánh số từ tờ 1 (nhất) đến từ 55 (ngũ thập ngũ) tức 110 trang phổ thông hiện nay, cũng là bản tương đối đầy đủ nội dung được chép từ đầu chí cuối có câu mở và câu kết, toàn bộ truyện thơ dài 3. 389 câu. Tác giả là người có học thức cao, tâm hồn thơ phong phủ, dùng các ngôn từ thể hiện người có hiểu biết nhiều, am hiểu về thiết chế một nhà nước phong kiến thời xưa, nếu chỉ học trong nước thời thế kỷ 19 viết được chữ Hán văn ngôn và Hán Nôm Tày chuẩn và biết sáng tác thơ “thất ngôn trường thiên” truyện dài, nắm vững chữ Hán Việt là phải học hành không ít công phu và biết nguyên tắc cấu tạo chữ Nôm từ chữ Hán Việt (tác giả biết cả Nôm Việt và Nôm Tày), sảnh ngang hàng với các thi hào Đặng Trần Côn, Phan Huy Ích, Đoàn Thị Điểm, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu,... thế kỷ 18, 19 trong lĩnh vực văn hóa, xã hội. Tác giả chọn dùng ngôn từ, phương ngữ Tày Bắc Kạn khá chuẩn và biết dùng chữ nào thể hiện âm tiết đó: cầu (ai), khâu (của ai), hâu (đâu), ngầu (trông cậy), mự (lúc, từ này người Tày ít dùng, còn thấy trong tiếng Lào Lùm), ná, bầu (không) pá, đông (rừng), chạ (cháo cám ơn), hua hang (đầu đuôi), mộc slây qua (ruột bí, ấu trĩ), kình, đang (thân, mình), và (dắt, mang) cóc, nọi, piai (gốc ngọn), có (nẻ sợ)... Thơ có dùng lần một số tiếng Việt có lẽ là đặc trưng thói quen dùng trong thơ ca của tiếng Tày vùng Bắc Kạn.

Theo như tôi được biết, truyện “Tổng Trân - Cúc Hoa” là một câu chuyện văn học dân gian rất phổ biến trong đời sống văn hóa của toàn bộ khu vực Bắc Bộ, nó nằm trong tâm thức văn hóa của nhiều thế hệ thông qua những cách thức “bả kể cháu nghe - mẹ kể con nghe” hoặc những tiết mục được đưa lên sân khẩu truyền thống như chèo, tuồng, vv... và đã trở thành câu chuyện luân lý, đạo đức, lẽ sống của biết bao đời nay. Tuy vậy, tôi đã cổ tim truyện bằng tiếng Việt nhưng không được, (có lẽ chưa có chăng? - tuy đã được dàn dựng bằng nghệ thuật sân khấu), Do vậy tác phẩm truyện thơ bằng tiếng Tày dài 3. 389 câu về “Tống Trân - Cúc Hoa” mà tôi có được chính là tác phẩm duy nhất ở Việt Nam (tôi được tiếp cận) ghi lại sự tích truyện cổ này, nên tôi đã dịch sang thơ tiếng Việt để mọi người cùng tham khảo.

Nội dung cốt truyện Tổng Trân - Cúc Hoa như sau: Có một đôi vợ chồng già vợ bị khiếm thị (mông muội), sáu chục tuổi vẫn chưa có con thừa kế gia tông, ông bà bèn làm lễ cầu tự với phật bà Quan Âm để xin được chia hoa có con nối dõi, kết quả là họ sinh được một con trai đặt tên là Tổng Trân. Năm lên ba Tổng Trân mồ côi bố vì mệnh trời đã hết. Nhà có gia nghiệp điền sản, nhưng vì côi cút nên Tổng Trân phải dắt mẹ đi ăn xin thiên hạ, ruộng đất bị họ hàng chia nhau tranh chiếm. Quá trình đi hành khất thiên hạ, Tổng Trân đến xin ăn nhà một trường giả giàu có nhưng bất nhân ở xã Sơn Tây sinh ba cô con gái là Thị Tây.

Cảnh Nữ và Cúc Hoa, được lòng cảm mến của Cúc Hoa và được phú ông gợi ý gả Cúc Hoa là cô con gái thứ ba xinh đẹp 13 tuổi. Nhưng vì nhà nghèo không có khả năng chuẩn bị sính lễ cưới nên Tống Trân từ chối khéo là “nhà tôi của nã nghèo, khả năng chim chích nên không có tỷ mỡ nào”, nên phủ ông cho mẹ con Tổng Trân ba lạng vàng làm lễ cưới rước Cúc Hoa về làm dâu. Cúc Hoa đồng ý về làm vợ Tống Trân nhà rất nghèo, bị bổ lột hết quần áo với hai bàn tay trắng về nhà chồng. Trong hoàn cảnh nghèo túng Cúc Hoa phải thích ứng với cuộc sống nghèo khổ cùng gia đình chồng bữa đói bữa no. Thương nhớ con gái làm dâu nhà nghèo, bà mẹ Cúc Hoa giả ốm và nhắn Cúc Hoa về thăm bà, và thầm lặng dúi cho Cúc Hoa số vàng bà dấu được ông bố mà có. Có vàng làm vốn Cúc Hoa bán cho một phú ông lấy 80 quan tiền nuôi thày giác dạy Tống Trân học. Tống Trân học rất giỏi, và đến kỳ thì khảo thì do Đường vương mờ ở kinh đô anh không có lệ phí thỉ, không có gì ăn Cúc Hoa đến cầu bổ trợ giúp không được, Cúc Hoa bản quần áo của nàng cho chồng đi thi, Tống Trân không có tiền cho quan khảo thí gác của liền cới áo nộp quan giám khảo để được vào trường thị. Bài thi Tổng Trân rất xuất sắc và anh là người nước Á Nam (An Nam) trúng khảo tam khôi xuân huy Bảng Nhăn, đỗ Trạng nguyên nước Đường đương nhiên được làm quan của vua. Trạng nguyên Tổng Trân được lòng yêu mến của công chúa Đường vương tám tuổi, nhưng anh từ chối khéo bị công chúa thù hận và công chúa xúi vua cha đầy Trạng Nguyên Tổng Trân kênh kiệu đi làm sứ giả thường trực mười năm bên nước Tần. Thế là Tống Trân phải đi sứ, bỏ lại mẹ và vợ là Cúc Hoa ở nhà. Tống Trân đi sứ đã làm được nhiều việc, hợp tác với sử 18 nước khác giao thiệp với nước Tần. Vua Tần thử tài các sử xem ai tài sẽ cho công cáo thiên hạ biết người hiền tài, vua cho lập một chùa có ba tượng phật nặn bằng thức dính là trà lam, xôi oản, nước đặt ở ba gian chính tọa, bắt năm thầy tớ Tổng Trân giam 10 ngày trong chùa thử tài. Tống Trân cùng học trò ăn hết ba pho tượng phật và uống nước để sống và cả năm thầy tớ sống sót, được vua Tần mền tài. Tống Trân phá được vụ án một phụ nữ giết chồng bằng kim châm trên đầu và vụ nhà buôn Mai Hương bị mất tiền khi gởi tiền trên cành đa, vạch tội ăn cắp của tên xã trường nên trở nên nổi tiếng. Anh xúi cho Mai Hương mô trâu bò mới họ hàng và khách đến nhà ăn cổ, cho buộc chó cạnh cửa ra vào giám sát khách, ai lạ chưa đến nhà bao giờ bị chó sủa đuổi, ai quen hay đến nhà chó vẫy đuôi chảo mừng. Xã trương khi trước ngoại tình với vợ Mai Hương, và nghe lén được chuyện Mai Hương nói nhỏ với vợ gửi tiên ở cảnh đa nên trở ra trộm. Xã trường được mới vào thì chó nhà Mai Hương vẫy đuôi chào mừng cũng là bảo tên này trộm tiền gửi ở cây đa và y bị Tổng Trân bắt trả lại tiền cho Mai Hương. Anh cũng tham mưu cho vua Tần dẹp được nạn hổ tác hại dân lành ở nước Đường bắt được hồ dữ, đóng cùi nộp cho Đường vương, hồ là hiện hình của con gái vua Xích Để bị đày bắt đủ số vạn người sẽ được hoàn sinh. Sau đó cho lập đền thờ Bà để tế phụng hàng năm.

Sau khi Tổng Trân đi sứ, Cúc Hoa sống với mẹ chồng ở nhà rất gian nan vất và nuôi nhau, nàng rất hiếu thảo với mẹ chồng và phụng dưỡng bà. Nàng rất chung thủy với chồng tuy chồng đi sứ thường trực ở Tần Quốc 10 năm. Còn bố nàng một trưởng giả bất nhân, bắt bí con gái là Cúc Hoa. Thấy con rể đi sứ sang Tần quốc 10 năm, ông gọi con gái Cúc Hoa về nhà, bắt giam cả bà thông gia là mẹ chồng Cúc Hoa nhốt vào chuồng trâu, giam Cúc Hoa tra khảo bắt nàng ga chồng lần nữa cho viên Đình Trường là người cự phủ. Nàng không chịu và bị đánh đập định tự tư nhưng mẹ chồng khuyên can, nàng trồn lên sống trên núi Ba Vì gặp hồ Sơn Tinh dọa ăn thịt nàng, nàng trần tinh hồ tha thứ, Sơn tỉnh thấy nàng là vợ trạng nguyên Tống Trân là người Sơn Tình chịu ơn, Sơn Tình cảm cảnh nàng biểu Cúc Hoa 10 bánh vàng, rồi cứ 10 con hồ giả làm người sang bảo cho Tổng Trân ở nước Tần biết sự vụ. Tổng Trân biết ơn Sơn Tỉnh cùng Sơn Tỉnh từ biệt Tần bang về nước để lại mối tình duyên cho công chúa Tần vương là nàng Bách Hoa. Tổng Trân được vua Tần phong làm trạng nguyên hai nước (lưỡng quốc trạng nguyên) cho quân hộ vệ về lại quê cũ thì bắt gặp ông bố Cúc Hoa là ông phú gia trường giả, đang bắt nàng về nhà ép nàng gả cho viên Đình Trường cự phú, Tổng Trân cho quân đóng ở ngoài đường cái và anh trở về thăm quê mẹ và Cúc Hoa. Anh mặc áo rách giả người ăn xin quét phổ để đi dỏ tin tức nhà phú ông, thì thấy phủ ông đã bắt giam mẹ anh và bắt Cúc Hoa gà chồng lần thứ hai cho Đình trưởng. Cúc Hoa không chịu và vẫn chung thủy với Tống Trân, anh giả làm thầy bói vào thăm mẹ bị phú ông giam ở chuồng trâu và bói cho bà một quẻ bảo là quẻ này nói con trai bà là Tống Trân vẫn còn sống và được hưởng ân sủng của vua. Trong lúc đám cưới Cúc Hoa diễn ra chín ngày đêm để chuẩn bị về nhà chồng thi Tổng Trân ngăn chặn bằng cách chặn viên đình trưởng trên đường đi. và chúc đám cưới hạnh phúc. Viên định trưởng nghe người ăn xin nói năng rất văn chương, mới sinh nghi và bị Tổng Trân phản bác, vạch trần những sai trái của quan lại, cự phủ địa phương. Anh cho quân lính của anh vào xem đám cưới và làm mọi người đến cưới hoảng sợ và chạy tán loạn, quân lính được ăn bữa no nê và thu hết nồi đồng, nồi gang hàng trăm cái. Cúc Hoa biết là Tống Trân đi sứ đã về nhưng Tổng Trân còn thử lòng chung thủy Cúc Hoa và gặp lại Cúc Hoa, Cúc Hoa trở nên nổi tiếng vì lòng kiên trung nuôi mẹ chồng khi chồng đi sứ, nàng được vua Đường phong làm công chúa. Còn bố nàng định gà nàng bị Tống Trân phát giác, ông già đỏ nại tiệc cưới thành ngày lễ “hất pang” cầu phúc cho ông vì sức khỏe không tốt, ông bị mọi người và họ hàng vạch mặt. Do sống bất nhân với mọi người, bắt giam bà thông gia (mẹ chồng Cúc Hoa) giam vào chuồng trâu và cho nhịn đói để được gà Cúc Hoa lấy chồng lần nữa, con rể Tống Trân rất căm phẫn, nhưng vì là bố vợ anh vẫn mềm mỏng trong đối xử. Sau này khi tảng ông sẽ phải để “trâu kéo" quan cữu thay vì người khênh một tập quán dành cho những người sống bất nhân. Còn viên đình trưởng biết Tống Trân làm quan trạng nguyên đã đi sứ về nước liền đến lạy Tống Trân xin tha tội và nộp tài sản bồi hoàn chịu tội được Tổng Trân tha thứ.. Tống Trân đón mẹ và Cúc Hoa về sống xum họp ở nhà hưởng vinh hoa phú quý. Còn nàng công chúa Tần vương là Bách Hoa khi Tổng Trân thôi sứ trở về quê, nàng nhớ nhưng trạng nguyên, xin vua cha và hoàng hậu cho nàng về với Tống Trân ở nước Nam. Vua cha chỉ dụ phong phò mã cho Tống Trân, cho công chúa Bách Hoa tổng đạt đến Tổng Trân. Tần vương cho mấy trăm thuyền và quân lính theo hầu nhưng vượt biển không thuận bị sóng đánh lật thuyền lính vong ác chết chìm, chỉ thoát mình nàng Bách Hoa, dạt lên bờ sống ở một khu rừng được thần thổ địa sai phải hươu nai nuôi nấng. Nàng sống rất tỉnh nghĩa với muông thú và rừng xanh. Một hôm Tống Trân được vua cử đi săn tìm thủ thì phát hiện nàng Bách Hoa sống trong rừng cùng muông thú, thấy nàng có tình nghĩa sâu nặng với chàng, chàng rước nàng về làm vợ. Chàng biết tình cảm thân thiết của công chúa Bách Hoa với họ hàng hươu nai muông thú trong rừng, Tống Trân sai binh lĩnh phóng sinh muông thú vào rừng và làm lễ tế an sinh cho muôn loài. Số người đi theo nàng Bách Hoa bị chết chìm ngoài biển được Tổng Trân làm lễ tế độ chúng sinh được thần Nam Tào cho hoàn sinh và trở về nhà, họ cảm ơn Tổng Trân đã giúp họ trở về quê với gia đình. Vậy là có Cúc Hoa và Bách Hoa đều là vợ Tống Trân nhưng không biết phân ai là vợ cả, ai là vợ hai vì hai nàng nhường nhau. Họ đều là con Ngọc Hoàng thượng để cử xuống lấy quan Trạng nguyên Tổng Trân, nên chàng mở cuộc thi nấu nướng, may vá... để xác định thứ bậc nhưng các nàng đều khôn khéo vượt qua, cuối cùng Cúc Hoa và Bách Hoa là hai vợ ngang ngạch không ai trước, ai sau, không có ai là vợ cả, vợ hai. Họ sống đoàn tụ và hạnh phúc.