Giáo trình động vật học

Giáo trình Động vật học được biên soạn theo yêu cầu đổi mới nội dung giáo dục đại học, theo hướng tích hợp kiến thức trước đây được giới thiệu trong 2 Giáo trình Động vật học không xương sống và Động vật học có xương sống. Yêu cầu này đề xuất nhiều thuận lợi và khó khăn cho quá trình biên soạn.

Về thuận lợi, giới thiệu giới Động vật như nó vốn có (là một quá trình phát triển tiến hoá liên tục từ tổ tiên đơn bào đầu tiên đến đỉnh của các nhánh động vật trên cây phát sinh nhiều nhánh đại diện cho các ngành và các lớp động vật) sẽ cho một tầm nhìn khái quát về toàn giới động vật, về đặc trưng của từng nhóm động vật và các quy luật chung chi phối phát triển và tiến hoá của chúng.

Về khó khăn, kiến thức phải được chọn lọc hợp lý và việc chọn kênh chữ và kênh hình phải được căn nhắc để chỉ trong phạm vi của một số trang sách hạn chế, có thể tải được các nội dung cơ bản về dạc trưng của các nhóm động vật và sự biểu hiện đa dạng của chúng trong tự nhiên.

Giải quyết khó khăn này, chúng tôi chọn đơn vị giới thiệu là các ngành động vật, do chỗ mỗi ngành được đại diện bằng một sơ đồ cấu trúc cơ thể đặc trưng, thể hiện mức độ tổ chức và tiềm năng thích ứng với môi trường sống của các đại diện trong ngành. Các lớp động vật được coi là các biến dạng của sơ đồ cấu trúc của từng ngành trong các chiều hướng thích ứng với từng kiểu sống riêng. Số ngành động vật hiện biết không nhiều, khoảng 40 ngành, tuy quy mô của từng ngành khác xa nhau. Chân khớp có tới trên 1 triệu loài, chiếm khoảng 2/3 số loài hiện biết của giới động vật trong khi Động vật hình tấm. Có móc, Priapulida, Loricifera... số loài trong mỗi ngành chỉ tính hàng chục hoặc hàng trăm. Các ngành bé chỉ được giới thiệu gọn trong các khung xếp cạnh phản phát sinh chủng loại của các ngành lớn hơn tương đối gần gũi với nó. Trong số các ngành lớn, số trang dành cho mỗi ngành phụ thuộc vào mức độ đồng nhất về cấu trúc và sinh học của các đại diện trong ngành và tầm quan trọng về lý thuyết và thực tiễn trong các hệ sinh thái và đối với con người. Động vật có dây sống tuy không phải là ngành có nhiều loài nhất nhưng phân bố thích ứng trong nhiều loại môi trường và là cái nôi của loài người, cần thiết để giúp chúng ta hình dung cái vốn động vật mà chúng ta được thừa hưởng, nên được dành nhiều trang giới thiệu hơn so với các ngành khác.

Một khó khăn khác khi soạn giáo trình này là phạm vi và quan hệ phát sinh giữa các ngành động vật đang ở giai đoạn được hoàn chỉnh nhờ bổ sung dần các dẫn liệu phân tử. Về phạm vi, từ hệ thống 5 giới của Whittaker (1969), giới động vật bị thu hẹp lại trong số động vật đa bào, do toàn bộ nhân chuẩn đơn bào được Whittaker xếp vào một giới riêng, giới Protista (Nguyên sinh vật). Thật khó hình dung giới động vật không bắt nguồn từ nhân chuẩn đơn bào và không có họ hàng trong cấp độ tổ chức này. Đến nay, tuy giới Protista đã không được thừa nhận và đang được chia nhỏ thành các nhóm đơn phát sinh, nhưng ranh giới của động vật trong nhân chuẩn đơn bào vẫn chưa được xác định. Về quan hệ phát sinh giữa các ngành động vật, bên cạnh nhiều điểm thống nhất với phân loại học truyền thống, hệ thống học phân tử đã đề xuất một vài điều chỉnh mới, mà cái lớn nhất là động vật đối xứng hai bên đã không tiến hoá theo 2 hướng để cho Động vật nguyên khẩu và Động vật hậu khẩu như nhận thức của phân loại học truyền thống mà theo 3 hướng: Động vật hậu khấu, Động vật lột xác (gồm Giun tròn. Chân khớp và một số nhóm gần gũi) và hướng thứ ba (Lophotrochozoa) gồm Giun đốt, Thân mềm (các động vật phát triển qua ấu trùng trochophora) và Tay cuốn, Động vật hình rêu (động vật có thể lược, lophophore, để cuốn thức ăn) và một số nhóm gắn gũi.

Trong khi chờ thêm dẫn liệu để có ý kiến rõ ràng hơn về các vấn để nêu trên và để các để xuất mới của sinh học phân tử có thêm thời gian được sàng lọc. giáo trình này được xây dựng trên quan điểm: (1) động vật là một giới thống nhất kể từ tổ tiên nhân chuẩn đơn bào trực tiếp và các thành viên đơn bào và đa bào của nó. Trong khi chưa có ý kiến cuối cùng về phạm vi của người anh em động vật của mình trong nhân chuẩn đơn bảo, chúng tôi tạm dùng hệ thống phân loại của Hội các nhà nghiên cứu động vật nguyên sinh công bố vào năm 1980, tuy biết rằng một vài taxon trong hệ thống này đã được các nhà hệ thống học phân tử điều chỉnh (ví dụ không coi Trùng roi – chân giả, Sarcomastigophora. là ngành đơn phát sinh, theo C.P. Hickman và cs, 2006 và N.A. Campbell và cs. 2008); (2) vẫn giữ quan niệm về quan hệ phát sinh của các ngành động vật theo nhận thức truyền thống, trong đó động vật có đối xứng hai bên đã tiến hoá theo 2 hướng để cho Động vật nguyên khẩu và Động vật hậu khẩu. Tuy nhiên, để cập nhật, trong phần kết có giới thiệu quan điểm mới của các nhà hệ thống học phân tử.

Sẽ là hoàn chỉnh hơn nếu giáo trình này có thêm phần Hoạt động của các hệ cơ quan của động vật. Tuy nhiên do quy mô hạn chế của một giáo trình cơ sở, chúng tôi sẽ dành nội dung này cho một chủ để riêng, được coi là nội dung mở rộng gắn bó chặt chẽ với Động vật học.

Hiện nay một số thuật ngữ sinh học không được dùng nhất quán trong các tài liệu công bố. Gặp các trường hợp này, chúng tôi chọn dùng theo các tiêu chí sau:

-Thuật ngữ cần gọn, ví dụ dùng Động vật nguyên khẩu (Protostomia), Động vật hậu khẩu (Deuterostomia) mà không dùng Động vật có miệng nguyên sinh, Động vật có miệng thứ sinh; dùng Cận đa bào (Parazoa) mà không dùng Động vật bên lề đa bào; dùng hổ khẩu (nasal pit), hồ thỉnh (auditory pit) mà không dùng hố khứu giác, hố thính giác; dùng tác quan (effector), thụ quan (receptor) mà không dùng cơ quan tác động, cơ quan thụ cảm.

- Chọn thuật ngữ có tắm khái quát để chỉ một số taxon, ví dụ dùng Côn trùng (Insecta) mà không dùng Sau bọ, dùng Lưỡng cư (Amphibia) mà không dùng ếch nhái.

Nội dung và phương pháp trình bày được cân nhắc nhằm phát huy năng lực tự học, tự tìm tòi của người học trong thiên nhiên đa dạng và trong vốn kiến thức phong phú đã được tích luỹ ở trong và ngoài nước.

Mở đầu mỗi chương đều có Mục tiêu để người học có thể chủ động thực hiện yêu cầu của phần đó. Kết thúc từng chương có phần tóm tắt nội dung, câu hỏi và các tài liệu đọc thêm nhằm giúp người học nắm vững và mở rộng kiến thức. Tài liệu đọc thêm được chọn trong số các tài liệu dễ kiếm, phán lớn mới xuất bản, có nhiều khả năng hiện hữu trong nhiều thư viện.

Hình vẽ trong sách chủ yếu là các hình vẽ lại hoặc ghép lại từ nhiều nguồn.

Chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của Ban Chủ nhiệm khoa Sinh học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, các đồng nghiệp ở các bộ môn Động vật học Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) và ở Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật (Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam) trong quá trình biên soạn giáo trình này.

Trong giáo trình không khỏi còn những thiếu sót về nội dung cũng như về trình bày, chúng tôi rất mong được các bạn đọc góp ý kiến. Mọi ý kiến xin gửi về Công ty cổ phần Sách Đại học – Dạy nghề, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, 25 Hàn Thuyên – Hà Nội. Điện thoại (04)38264974.

Xin trân trọng cảm ơn!

TÁC GIẢ