Ở những năm bốn lăm, năm mươi của thế kỉ hai mươi, làng quê tôi bị giặc Pháp tàn phá, lấy đâu cảnh bình yên? Sinh hoạt văn hóa dân gian - Đang của người Mường lúc ấy cũng phải “lên núi cao, suối sâu, ăn nâu trộn bớn”. Là những thanh niên lớn lên trên đường kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, không có cái may mắn dự những cuộc “Đang sáng đêm tối ngày”, cho nên muốn biết “Đang" là thế nào phải về quê sưu tầm. Ở đấy - Bản Thải - vùng văn hóa ngoại thạch biên, "Đang” là tên gọi của một làn điệu dân ca Mường và cũng là hát dân ca Mường.
Đang có Đang Nếp, Đang Ảng, Đang Mợi và Đang Vần Va, Đang kể truyện...
Những tư liệu trong tập sách này do Nhà nghiên cứu Văn hóa - Nghệ thuật Dân gian Đinh Văn Phùng sưu tầm từ những năm cuối thập niên 70 của thế kỷ XX. Do các nghệ nhân: Đinh Văn Bán, Đinh Văn Bính, Đinh Văn Gứ, Đinh Thị Nhòn, Đinh Thị Thơ, Hà Thị Cánh và Mợi Quyết (Đinh Văn Nhầy) ở Bản Thải, xã Mường Thải cung cấp và với các nghệ nhân: Đinh Thị Út, Đinh Văn Bằng, Đinh Văn Nhì... xã Tân Phong, huyện Phù Yên, tỉnh Sơn la.
Đang Nếp, là loại dân ca có tính nghi lễ phong tục như Đang Tồn Nhà (hát chúc tụng nhà mới), Đang Ty Du (hát đưa dâu) hát thực hiện nghi thức lễ cưới, là lối hát có quy tắc; Đang Mợi (hát trong lễ Mợi mừng xuân, lối hát có trò), Đang Vần Va là hát kể chuyện... Tất cả những cuộc hát nói trên thực hành trong nhà, do một người hát hoặc thay nhau hát một cách trịnh trọng cho cả cộng đồng nghe, không có hát đối, người hát được chủ nhà mời, lễ vật mời hát là một đôi chén rượu, hai hào bạc trắng đặt trong một chiếc khay, chủ nhà bưng tới trịnh trọng đặt trước mặt và nói lời mời hát. Đang Tồn Nhà thường bắt đầu vào câu:
“Dất dầl pở nhà dầl thuồng/ Pở ruông men chán dấl đuồng chân ty/ Ty tếng chờn nơi nì nhà pổ bởi mề chủng tôi..."
Người được mời Đang Tồn Nhà nếu ít tuổi thì xưng con với ông bà hoặc xưng tôi nếu ngang hàng. Đang Ty Du thì xưng “chúng tôi là phương chủ đạo tà "- (Đại diện nhà trai), với “phương củ đạo mống" (Đại diện nhà gái), như thế là hát có quy tắc.
Đang Ảng - hát dân ca giao duyên của người Mường, không gian hát trải rộng trong nhà, ngoài ngõ. Đêm hoặc ngày, hình thức chủ yếu là hát đối, tốp này với tốp khác và cuối cùng là một chọi một nam/nữ. Hát giao duyên cũng bắt đầu bằng Đang Nếp, nghĩa là trai gái gặp nhau phải thăm hỏi sức khỏe, gia cảnh, mời nước, mời trầu, mới đến "Đang bleo "(Ghẹo). Ở đám cưới, sau khi tiễn cô dâu về nhà chồng mới Đang Ty Du, trong lễ lên nhà mới sau khi Đang Tồn Nhà người ta mới để thanh niên nam nữ “Rằng Đang Ảng" - Hát giao duyên. Còn Đang Mợi, chúng tôi - giới thiệu một cuộc chơi Mợi, phần đầu những nghi thức lễ tục chơi Mợi, sau là Đang Mợi, nhưng cũng có nếp chứ không hát tùy tiện.
Tập sách nhỏ này chúng tôi giới thiệu với bạn đọc một số bài Đang Nếp, Đang Ty Du và Đang Tồn Nhà được dân gian Mường sử dụng nhiều nhất trong lễ cưới và lễ mừng nhà mới của người Mường, mong gửi đến bạn đọc một chút bản sắc Mường trong lối hát đám cưới và lễ lên nhà mới.
Chúng tôi trân trọng biết ơn các bậc nghệ nhân Mường Thải và Tân Phong đã để lại cho con cháu gia tài vô giá này!
Người biên dịch
Đinh Văn Ân
