Cuốn Cơ sở lý luận văn học có sáu điểm mới:
1. Lần đầu tiên ứng dụng liên ngành: Văn học - Mỹ học - Nghệ thuật học - Triết học trong xây dựng cơ sở lý luận văn học. Khi ứng dụng liên ngành, tự nó đã tạo ra một hệ thống mới đóng góp vào các hệ thống trước về lý luận văn học.
2. Lần đầu tiên lý giải bản chất văn chương không phải nghệ thuật ngôn từ, vì nếu văn chương là nghệ thuật ngôn từ thì văn chương sẽ không phải là nơi sáng tạo của tư duy hình tượng, của chủ nghĩa nhân văn, mà sẽ thành đất dụng võ của các nhà ngôn ngữ học dẫn tới phê bình ngữ nghĩa. Đó là sai lầm của sai lầm.
3. Đưa ra cấu trúc một đời sống văn chương gồm bốn lớp:
- Hiện thực thẩm mỹ khách quan (thay cho quan niệm về mối quan hệ giữa văn học và đời sống, nhờ đó đi sâu vào đặc trưng của văn chương hơn).
- Nhà văn (chủ thể sáng tạo).
- Tác phẩm văn chương (sản phẩm sáng tạo của nhà văn.
- Bạn đọc (công chúng tiếp nhận làm nên sự sinh tồn của tác phẩm).
4. Đưa ra cách hiểu mới về chức năng của văn chương.
Bỏ qua ba cách hiều cũ:
- Coi chức năng văn chương có loại hình tam giác, loại hình vuông, lại hình đa giác.
Quan niệm mới nhất coi chức năng của văn chương (bao gồm phẩm chất và tác dụng) chỉ có một phẩm chất cơ bản và trung tâm là tạo ra giá trị thẩm mỹ tối ưu tú tác phẩm. Từ giá trị thẩm mỹ, vănn chương mới phát huy tác dụng nhận thức, giáo dục, giao tiếp, thông báo, giải trí,...
5. Đưa ra quan điểm mới về sự vận động của phương pháp sáng tác, trào lưu và trường phải văn chương. Coi phương pháp sáng táác là linh hồn vận động của một trường phái văn chương. Bác bỏ quanh niệm coi “phương pháp sáng tác như là khái niệm then chốt của tiếng trinh văn học”. Quan niệm này dẫn đến thái độ coi có, hoặc không có phương pháp sáng tác cũng được. Từ đó dẫn tới sự nhầm lẫn coi “phương pháp sáng tác là khái niệm giả”.
6. Lần đầu tiên đưa ra quan niệm mới về phê bình văn chương: Coi phê bình văn chương là hệ thống suy tư về ngọn nguồn thẩm mỹ, về cuộc đời và con người qua khảo nghiệm tác phẩm, tác giả. Quan niệm phê bình như thế này rộng hơn, không chỉ bó hẹp trong tác phẩm, táác giả; mà từ tác phẩm, tác giả đến suy tưởng cái cần của văn chương cho cuộc đời. Quan niệm này đã mở ra quyền lực của phê bình văn chương; từ đó tạo ra sự vận động của đời sống nghệ thuật, tạo ra sân chơi của những nhà kiểm định văn chương, dựng lên những tượng đàài đích thực của tài năng văn chương thời đại; đồng thời cũng kéo những thần tượng giả từ chín tầng mây bong bóng xuống hạ giới.
Tác giả rất mong nhận được những góp ý khoa học của đồng nghiệp, của các nhà văn, của sinh viên, của mọi độc giả yêu văn chương để hoàn thiện thêm trong những lần xuất bản sau.
ĐỖ VĂN KHANG