Nam Cao - người kết thúc vẻ vang trào lưu văn học hiện thực

Có người viết tự truyện như tiểu thuyết. Có người viết tiểu thuyết như tự truyện. Nam Cao thuộc dạng thứ hai. Đọc lại hầu hết sáng tác của Nam Cao, thấy hình ảnh của nhà văn gần như có mặt ở khắp mọi nơi. Lúc ở vị trí nhân vật chính như Thứ, Điền, Hộ, Ngạn, Du... Lúc ở vị trí một nhân vật phụ, để quan sát, nhìn ngắm, cảm thông, chia sẻ với cảnh ngộ những người lao động, trên hai địa bàn, hai môi trường hoạt động chính là cái làng Vũ Đại – quê ông, hoặc ở một vùng ngoại ô thành phố, nơi có cái trường tư ông dạy thuê.

Cũng trở đi trở lại bên cạnh nhân vật chính, hoặc phụ là anh thanh niên trẻ hăm hở vào đời, anh nhà giáo, nhà văn, anh trí thức thất nghiệp cùng một tính cách nhưng có các tên riêng khác nhau... bên cạnh thế giới nhân vật đó, còn là những người ruột thịt, thân quen của ông. Một bà ngoại già, chồng chết sớm, không có con trai, ở với con gái, theo đạo, suốt đời những lo là lo, và ca cẩm, và bản gắt, buồn rầu. Một người mẹ lam lũ, tất bật, có ông chồng phá sản trong doanh nghiệp mà đâm ra phá tán, ăn hại, và một đàn con lít nhít lau nhau, ít có bữa cơm no, tấm áo lành, còn nói gì đến chuyện học hành chữ nghĩa. Một người vợ, nhà dạm hỏi cho, tình yêu đến sau khi thành vợ chồng, làm vải, dệt cửi, buôn bán vặt, yêu chồng và được chồng yêu, nhưng luôn luôn xa chồng, và cũng lắm khi buồn khổ vì chồng. (Theo như Tô Hoài, chỉ riêng nhân vật người vợ này, khi vào truyện thường mang theo tính cách trái ngược: đành hanh, lắm điều, hay quát mắng chồng con). Những đứa con, gái có tên Hồng hoặc Hường, trai bé hơn tên là Thiên, cùng những cái tên khác.

Đó là những hình bóng xa gần cái gia đình lớn bé của Nam Cao.

Rộng ra khỏi hình ảnh bản thân tác giả và những người ruột thịt, số lớn nhân vật của truyện Nam Cao cũng đều dựa trên nguyên mẫu ngoài đời: từ dì Hảo, lão Hạc... đến Chí Phèo, Bá Kiến... rồi những San, Đích, Oanh...

Làng Vũ Đại, chính là làng Đại Hoàng, quê ông. Một làng đầu tỉnh cuối huyện, cách thành phố Nam Định trên mười cây số, mà hẻo lánh, mà hoang vắng, mà đầy những chuyện nhũng nhiễu, bất công, và tai ngược. Cái làng ấy gồm cả một quần thể người sống động, từ bà Xã Vận có mẹt bánh đúc đến là ngon, đến anh cu Thao, ông Hương Bịch, anh cu Lộ, lão Hạc... rồi Trạch Văn Đoành, Chí Phèo, Binh Chức, Trương Rự... rồi Bá Kiến, Lí Cường... đã đi vào văn ông như là bối cảnh quen thuộc cho cả một trường diện gồm đủ các tình huống của chuyện đời...