Hỗn độn và hài hòa

Vào cuối thế kỷ XX, thế giới quan của chúng ta đã thật sự bị đảo lộn. Quan niệm của Newton về một vũ trụ rời rạc, cơ giới và tất định đã từng thống trị tư tưởng phương Tây trong suốt 300 năm, đã bị thay thế bằng quan niệm về một thế giới tổng thế, bất định và dồi dào sức sáng tạo.

Đối với Newton, vũ trụ chỉ là một cỗ máy khổng lồ được tạo thành bởi những hạt vật chất trơ ì chịu sự chi phối của những lực mù quáng. Xuất phát từ một số ít quy luật vật lý, lịch sử của một hệ thống có thể hoàn toàn được giải thích và tiên đoán, nếu người ta biết rõ đặc tính của nó tại một thời điểm nhất định. Tương lai đã nằm trong hiện tại và quá khứ; và về một phương diện nào đó, thời gian hầu như đã bị loại bỏ. Đến nỗi chúng ta phải đối mặt với một sự lưỡng phân kỳ lạ: một bên là những quy luật của Tự nhiên bất biến và vĩnh hằng, bên kia là một thế giới biến động và ngẫu nhiên; một bên là những quy luật vật lý không hề biết đến phương hướng của thời gian, còn bên kia là một thời gian nhiệt động học và tâm lý học luôn hướng về phía trước. Một tòa lâu đài không được bảo dưỡng sẽ sụp đổ thành đống hoang tàn, một bông hoa sớm muộn gì rồi cũng tàn úa và cùng với thời gian, mái tóc sẽ bạc dần. Đó là những quá trình không thể đảo ngược. Vũ trụ đã bị giam hãm trong một vòng kiểm tỏa cứng nhắc, tước đi của nó mọi sức sáng tạo và cấm đoán mọi sự đổi mới. Tất cả những cái đó đều đã được sắp đặt từ trước, không gì có thể thay đổi bất ngờ. Điều này gợi nhớ đến một câu nói bất hủ của F. Hegel: “Chẳng có gì mới trong thế giới Tự nhiên cả”. Đó là một thế giới mà ở đó quy giản luận (réductionism) chế ngự như một chúa tể. Chỉ cần tháo dỡ mọi hệ thống phức tạp thành những phần đơn giản nhất và nghiên cứu hoạt động của các phần ấy là hiểu được cái toàn bộ, bởi vì cái toàn bộ chỉ là tổng số học của các bộ phận cấu thành không hơn không kém. Có một mối quan hệ trực tiếp giữa nhân và quả. Quy mô của “quả” luôn tỷ lệ với cường độ của “nhân” và có thể được xác định từ trước. Đó là điểu không thể thay đổi.

Quyết định luận (determinism) gò bó và cần cói, cũng như quy giản luận cứng nhắc và làm mất tính người này đã thắng thế cho đến cuối thế kỷ XIX. Các thuyết đó đã bị đẩy lùi, biến dạng và cuối cùng đã bị quét sạch bởi một quan niệm mới gây hứng khởi và tự do hơn rất nhiều trong suốt thế kỷ XX. Cái chiều kích lịch sử đã mạnh mẽ đi vào các ngành khoa học. Cái ngẫu nhiên chiếm một vị trí hoàn toàn riêng biệt trong các lĩnh vực khoa học đấy biến động như vũ trụ học, vật lý thiên văn, địa chất học, sinh học và di truyền học. Hiện thực không chỉ được xác định bởi các quy luật của Tự nhiên áp dụng cho những điều kiện ban đầu cụ thể nào đó, mà nó còn bị nhào nặn và tác động bởi hàng chuỗi những sự kiện ngẫu nhiên và có tính lịch sử. Một số tình tiết này đã làm biến đổi và đảo lộn hiện thực ở mức độ sâu xa nhất, thậm chí là nguồn gốc sự tồn tại của chính chúng ta. Chẳng hạn sự kiện cách đây 65 triệu năm, có một thiên thạch va đập vào Trái đất làm tuyệt chủng loài khủng long nhưng lại tạo thuận lợi cho sự tăng sinh các loài động vật có vú. Cú va chạm ngẫu nhiên đó là nguyên nhân dẫn đến sự xuất hiện của loài người. Cái ước mơ mà Laplace nêu ra vào thế kỷ XVIII về một trí tuệ có thể “thâu tóm trong cùng một công thức chuyển động của các thiên thể lớn nhất đến các nguyên tử nhỏ nhất", và đối với trí tuệ đó, thì "không có gì là bất định cả...., tương lai cũng như quá khứ, đều là hiện tại dưới con mắt của trí tuệ đó" - điều mơ tưởng đó nay đã tan thành mây khỏi.

Sự xâm nhập của chiếu kích lịch sử không phải là cái duy nhất đem lại sự giải phóng cho thế giới tự nhiên. Chính những định luật vật lý giờ đây cũng đã mất đi tính cứng nhắc có hữu của nó. Với sự ra đời của Cơ học lượng tử vào đầu thế kỷ XX, cái ngẫu nhiên và cải phóng túng đã lừng lững đi vào thế giới nội nguyên tử. Và sự chắc chắn tẻ nhạt, mang tính tất định đã bị thay thế bằng tính bất định của sự nhòe lượng tử. Quy giản luận chật hẹp và đơn giản hóa quá mức đã bị quét sạch, đồng thời hiện thực bị chia nhỏ và mang tính cục bộ giờ đây trở nên mang tính tổng thể. Thế giới vĩ mô cũng như vậy: với lý thuyết hỗn độn, tính ngẫu nhiên và tính bất định không những tràn vào đời sống hàng ngày, mà còn tràn vào thế giới các hành tinh, các vì sao và các thiên hà. Cái ngẫu nhiên tràn vào một thế giới được điều chỉnh một cách quá tỉ mỉ. Mối quan hệ nhân - quả giản đơn không còn được chấp nhận nữa. Quy mô của “quả" không phải bao giờ cũng tỷ lệ với cường độ của "nhân". Một số hiện tượng rất nhạy cảm với những điều kiện ban đầu, nhạy cảm đến mức chỉ cần một sự thay đổi nhỏ nhặt nhất của các điều kiện này cũng có thể dẫn đến những biến đổi không thể lường trước được trong những bước tiên triển về sau, khiên cho mọi tiên đoán đều là vô ích. Henri Poincaré từ năm 1908 đã nói: “Một cái “nhân” nhỏ xíu mà ta không để ý lại quyết định một cái "quả” rất lớn không thể không nhận thấy, và lúc đó chúng ta nói rằng cái “quả” đó là do ngẫu nhiên mà có”. Cách nói đó cũng chẳng khác cách nói của Laplace bao nhiêu.

Rũ bỏ được sự kiếm tỏa của quyết định luận, Tự nhiên có thể mặc sức sáng tạo. Các quy luật vĩnh hằng của vật lý cung cấp cho Tự nhiên những đề tài tổng quát, từ đó nó có thể tô vẽ và ứng tác mọi điều. Các quy luật này vạch ranh giới cho địa hạt của những cái có thể, và để xuất những tiềm năng. Và chính Tự nhiên sẽ là người thực hiện. Tự nhiên cũng là người quyết định số phận và xác định tương lai của mình. Để tạo ra độ phức tạp, Tự nhiên phải dựa vào tính không cân bằng trong chừng mực mà các cấu trúc chỉ nảy sinh từ tình trạng ngoài cân bằng. Sự đối xứng chỉ lý thú vào thời điểm nó bị phá vỡ. Chỉ có tách ra khỏi cân bằng, vật chất mới sinh ra được những cái chưa từng có. Trật tự hoàn hảo thật cần côi, sự mất trật tự được kiểm soát luôn dẫn đến sáng tạo, còn hỗn độn tất định là cái luôn đem lại những điều mới mẻ. Thế giới tự nhiên luôn đổi mới, nó sáng tạo ra những hình dáng đẹp và đa dạng. Các hình dáng đó không được biểu diễn bằng những đoạn thẳng hoặc bằng những hình kỷ hà học đơn giản, nhưng bằng những đường cong phức tạp hơn mà Benoit Mandelbrot gọi là hình "fractal". Vật chất được cấu thành theo quy luật của tổ chức và theo những nguyên lý của tính phức tạp để có được những tính chất “đột sinh", cái mà ta không thể suy ra từ việc nghiên cứu các thành phần cấu tạo nên nó. Quy giản luận rõ ràng đã chết. Cái tự do mà Tự nhiên giành lại được đã rọi một tia sáng mới vào tỉnh lưỡng phân cũ, giữa các quy luật vật lý vĩnh hằng và bất di bất dịch, với thế giới không vĩnh cửu, vô thường và ngẫu nhiên: Tự nhiên tồn tại trong thời gian bởi vì nó có thể đổi mới và sáng tạo theo các quy luật ở ngoài thời gian.

...