Lịch sử thế giới cổ đại là lịch sử giai đoạn có nhà nước đầu tiên trên thế giới. Tuy nhiên trước khi giới thiệu lịch sử cổ đại các nước phải tìm hiểu giai đoạn đầu tiên của lịch sử loài người, đó là giai đoạn xã hội nguyên thủy. Vì vậy, lịch sử xã hội nguyên thủy được ghép vào lịch sử cổ đại.
I. Lịch sử thế giới cổ đại gồm hai phần: Lịch sử các nước Phương Đông cổ đại và lịch sử Hy Lạp, La Mã (Roma) cổ đại.
a. Lịch sử Hy Lạp La Mã cổ đại là lịch sử xã hội chiếm nó. Đó là một xã hội trong đó có hai giai cấp đối kháng cơ bản là giai cấp chủ nô và giai cấp nô lệ.
Giai cấp chủ nô chiếm hữu hầu hết tư liệu sản xuất trong xã hội và chiếm hữu cả người nô lệ như một thứ tài sản. Trên cơ sở đó, giai cấp chủ nô cưỡng bức nô lệ lao động sản xuất để chiếm đoạt thành quả lao động của ho.
b. Lịch sử Phương Đông cổ đại là lịch sử các nước Ai cập cổ đại, các quốc gia cổ đại vùng Lưỡng Hà, Ấn Độ cổ đại và Trung Quốc cổ đại.
Lịch sử Phương Đông cổ đại về mặt phương thức sản xuất không giống Hy Lạp và La Mã cổ đại. Tuy vậy, có một số học giả nước ngoài vẫn cho xã hội Phương Đông cổ đại là xã hội chiếm nô song đó là một kiểu chiếm nỗ khác với chế độ chiếm nô ở Hy Lạp La Mã cổ đại.
Sự thực xã hội phương Đông cổ đại không phải là xã hội chiếm nổi.
Từ năm 1924, chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “ Ấn Độ hay Trung Quốc về mặt cấu trúc kinh tế, không giống các xã hội phương Tây thời trung cổ, cũng như thời cận đại ...
Mác đã xây dựng học thuyết của mình trên một triết lý nhất định của lịch sử , nhưng lịch sử nào? Lịch sử châu Âu Mà lịch sử châu Âu là gì ? Đó chưa phải là toàn thể nhân loại.
Mác cho ta biết rằng sự tiến triển các xã hội phải trải qua ba giai đoạn: chế độ nô lẽ, chế độ nông nổ, chế độ tư bản ... Chúng ta phải coi chừng! Các dân tộc Viễn Đông có trải qua hai giai đoạn đầu không
Tình hình cụ thể của xã hội phương Đông cổ đại là:
- Ngành kinh tế quan trọng nhất là nông nghiệp.
- Tư liệu sản xuất chủ yếu của nông nghiệp là ruộng đất, nhưng ở đây đại bộ phận ruộng đất thuộc quyển sở hữu của nhà nước.
- Trong xã hội tuy cũng tồn tại giai cấp nô lệ, nhưng giai cấp đông đảo nhất là nông dân và nông dân là giai cấp giữ vai trò quan trọng nhất trong lĩnh vực lao động sản xuất. Hình thức bóc lột chủ yếu là thuế do nông dẫn nộp cho nhà nước.
2. Về mặt thời gian, lịch sử Hy Lạp và La Mã cổ đại bắt đầu từ khi nhà nước ra đời đến năm 476 tức là năm đế quốc Tây La Mã diệt vong. Sự kiện đó vừa đánh dấu chế độ chiếm nó chấm dứt vừa đánh dấu sự kết thúc của giai đoạn lịch sử cổ đại ở phương Tây để chuyển sang giai đoạn trung dai.
Cò ở phương Đông, do phương thức sản xuất thời cổ đại và thời trung đại không khác nhau nhiều lắm nên không những không thể tìm một mốc lịch sử chung đánh dấu sự kết thúc thời cổ đại cho cả phương Đông mà tìm những mốc riêng cho từng nước cũng chỉ là một việc làm có tính chất quy nước. Ví dụ Khi nhận định về đặc điểm đó của xã hội Ấn Độ Mác nói:
" Dù những thay đổi về chính trị trong quá khứ của Ấn Độ có lớn lao đến như thế nào chúng nữa thì những điều kiện xã hội của Ấn Độ vẫn không hề thay đổi từ thời cổ đại hết sức xa xôi cho đến mười năm đầu tiên của thế kỷ XIX……
Như vậy dù hiện nay các học giả đều lấy năm 320 là năm vương triều Gupta thành lập làm mốc kết thúc lịch sử Ấn Độ cổ đại, nhưng đó cũng chỉ là một quy ước chứ không phải trong giai đoạn trước và sau năm 320 ở Ấn Độ có sự khác nhau rõ rệt về tình hình xã hội.
Đây chỉ là bản tóm tắt Lịch sử thế giới cổ đại. Bản tóm tắt này chỉ mới giới thiệu khái quát nội dung chủ yếu của thời kỳ lịch sử này, đồng thời chỉ mới nêu ra những vấn đề chính trong từng bài từng mục.
Vì vậy, để nắm được tương đối rõ nội dung của phần lịch sử này, sau khi đọc các bài trong bảng tóm tắt, học viên phải đọc thêm quyển "Lịch sử Thế giới cổ đại" của các tác giả Lương Ninh (chủ biên) Đinh Ngọc Bảo, Đặng Quang Minh. Nguyễn Gia Phu, Nghiêm Đình Vỹ do Nhà xuất bản Giáo Dục xuất bản.
