Công nghiệp hóa - đô thị hóa là con đường tất yếu của mọi quốc gia nhằm hướng tới một cuộc sống văn minh, hiện đại. Tuy nhiên, con đường này diễn ra vào các thời điểm khác nhau và bằng những hình thức khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa của từng nước.
Bước vào thế kỷ XXI, nhiều nước ở châu Âu, Bắc Mỹ đã hoàn thành quá trình công nghiệp hóa - đô thị hóa, tạo dựng được một nền kinh tế công - thương nghiệp phát triển và chuyển sang thời kỳ hậu công nghiệp. Hàng loạt các đô thị lớn đã hình thành và nhiều nước đã có tỷ trọng đô thị hóa rất cao như Bỉ (96% dân số); Hà Lan, Anh, Bắc Ai Len (89%); Đan Mạch, Đức (85%)...
Trong khi đó, nhiều nước đang phát triển mới chỉ bước vào quá trình công nghiệp hóa - đô thị hóa, với đặc điểm chung là đô thị hóa dựa trên nền tảng kinh tế nông nghiệp và diễn ra trong bối cảnh toàn cầu hóa. Đặc điểm này chi phối con đường, phương thức đô thị hóa, có ảnh hưởng sâu sắc đến quá trình biến đổi xã hội và văn hóa của các cộng đồng cư dân.
Tại Việt Nam, đô thị hóa diễn ra trên quy mô rộng trong khoảng gần 20 năm trở lại đây, cũng mang đặc điểm chung như ở các nước đang phát triển mà nét nổi bật là tại những vùng trong diện đô thị hóa, dù cơ cấu kinh tế đã có chuyển biến mạnh mẽ, song sản xuất nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng lớn, công - thương nghiệp còn nhỏ bé; do vậy, phương thức đô thị hóa vừa chịu ảnh hưởng rất đậm nét của yếu tố hành chính, vừa chịu ảnh hưởng của sự biến chuyển kinh tế. Đây là bối cảnh của việc chuyển một bộ phận lớn đất đai, dân cư các làng quê ven các thành phố lớn (Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng...), các thành phố thuộc tỉnh, các thị xã và các thị trấn vào khu vực đô thị, theo phương thức chuyển xã thành phường.
Tại Hà Nội, từ giữa năm 1995 trở đi, trước những thay đổi to lớn về kinh tế - xã hội của Thủ đô nói chung, của vùng nông thôn ven đô nói riêng, nhằm đáp ứng được yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, để Hà Nội thật sự trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học của cả nước, xứng tầm Thủ đô của một nước văn minh, hiện đại, Chính phủ đã lần lượt ban hành các nghị định về việc điều chỉnh địa giới hành chính của một số huyện ngoại thành để thành lập các quận và chuyển một số xã của các huyện này thành phường. Với các quyết định này, từ năm 1995 đến cuối năm 2003, năm quận mới lần lượt được hình thành (Tây Hồ, Cầu Giấy, Thanh Xuân, Long Biên, Hoàng Mai), với 30 xã (khoảng hơn 100 thôn, làng) được chuyển thành phường. Có thể nói, chuyển đồng loạt một bộ phận lớn xã thành phường là đặc điểm nổi bật của quá trình đô thị hóa ở Hà Nội từ giữa những năm 90 của thế kỷ XX đến những năm đầu của thế kỷ XXI.
Quá trình đô thị hóa theo phương thức chuyển từ xã thành phường trên đây đã có nhiều tác động tích cực trong việc làm thay đổi bộ mặt vùng ven đô, nhất là trong xây dựng cơ sở hạ tầng, thay đổi cơ cấu kinh tế, cải thiện đời sống của người dân... Song việc “đột ngột” thu hồi toàn bộ hoặc phần lớn diện tích đất nông nghiệp cho mục đích đô thị, không có quy hoạch tổng thể, thiếu chuẩn bị kỹ càng, biến các làng, xã thành điểm đô thị theo phương thức hành chính hay đô thị hóa “cưỡng bức” (tức “chụp” lên trên làng, xã bộ máy hành chính cơ sở của đô thị - phường), người nông dân “chỉ sau một đêm trở thành thị dân”... đã và đang bộc lộ những khó khăn, bất cập, đặt ra những thách thức rất lớn cho các làng quê này trên bước đường phát triển, liên quan đến việc chuyển đổi nghề nghiệp, bảo đảm an ninh, quản lý xã hội và quản lý hành chính, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống... Những bất cập, khó khăn đó biểu hiện khác nhau ở từng địa phương, tùy thuộc các đặc điểm về địa lý, kinh tế, xã hội, văn hóa, kết cấu dân cư truyền thống và chúng lại tác động trở lại đến nội thành và các vùng quê kề cận của ngoại thành.
Việc đô thị hóa theo phương thức chuyển xa thành phường đã diễn ra hơn một thập niên qua, tuy nhiên, đến nay chưa có một cuộc khảo sát, điều tra nghiên cứu có quy mô nào dưới góc độ nhân học - dân tộc học để đánh giá thực trạng, xu hướng biến đổi, từ đó có những giải pháp khắc phục những bất cập và rút ra bài học kinh nghiệm cho việc phát triển đô thị trong thời gian tới.
Xuất phát từ thực tiễn trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề Biến đổi về xã hội và văn hóa ở các làng quê trong quá trình đô thị hóa tại Hà Nội làm hướng nghiên cứu với các mục đích sau:
- Tìm hiểu bối cảnh của quá trình đô thị hóa theo phương thức chuyển xã thành phường ở Thủ đô Hà Nội; làm rõ thực trạng và các dạng thức biến đổi về xã hội và văn hóa ở các làng quê chịu tác động của quá trình đô thị hóa đó.
- Chỉ ra thực trạng, những đặc điểm của quá trình đô thị hóa theo phương thức chuyển từ xã thành phường; làm rõ những tác động tích cực, những bất cập về mặt xã hội và văn hóa của quá trình chuyển đổi này.
Chỉ ra những bài học kinh nghiệm đối với việc phát triển và quản lý đô thị theo phương thức chuyển từ xã thành phường ở Hà Nội trong giai đoạn hiện nay, từ đó đưa ra các giải pháp trong việc điều chỉnh, bổ sung chính sách phát triển và quản lý đô thị ở vùng ven đô Hà Nội trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nói riêng và phát triển, quản lý đô thị Hà Nội nói chung trong thời gian tới.
Trên cơ sở kết quả điền dã thực tế và nhiều nguồn tài liệu khác nhau, chúng tôi đã cố gắng đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về những biến đổi xã hội và văn hóa của các làng quê thuộc các xã được chuyển đổi thành phường trên địa bàn Hà Nội trong thời gian từ năm 1995 đến năm 2010.
Nhân dịp cuốn sách được xuất bản, tôi xin chân thành cảm ơn Học viện Khoa học xã hội, Viện Dân tộc học đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành công trình nghiên cứu này; cảm ơn Ủy ban nhân dân các phường, bà con nhân dân các tổ dân phố đã giúp dỡ tôi trong việc khảo sát các nội dung có liên quan ở địa phương. Đặc biệt, tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Bùi Xuân Đỉnh và PGS.TS. Vương Xuân Tình - những người thầy đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện công trình nghiên cứu này.
Mặc dù đã rất cố gắng, song chắc chắn nghiên cứu của chúng tôi không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế. Chúng tôi rất mong nhận được những ý kiến góp ý, phê bình của bạn đọc gần xa.
Hà Nội, tháng 6 năm 2013
Tác giả
