Đã có nhiều người giảng giải rằng Huế là từ Thuận Hóa mà nên. Mới nghe tưởng là có lý. Bởi lẽ ở thời thịnh Nguyễn người ta buộc phải kiêng một số tên húy. Ví như “hoa” đọc trại thành “huệ” là do bà thân mẫu của nhà vua Nguyễn Hiến Tổ (Thiệu Trị) có tên là Hoa. Nhưng chỉ trại riêng chữ Hoa thành Huệ, Thanh Hoa thành Thanh Hóa mà thôi. Không phải tất cả oa đều thành uê, óa đều thành ué hét.
Thì đó, vẫn còn Thuận Hóa, Thiệu Hóa, Tuyên Hóa, Minh Hóa, Hướng Hóa, Lạc Hóa, Mộc Hóa, Quy Hóa... Chẳng có địa danh “Hóa” đơn tiết nào để biến thành “Huế” đơn tiết. Nếu nói rằng Huế từ Thuận Hóa mà nên thì phải gọi là Thuận Huế mới phải. Xưa nay chưa có sách nào ghi Thuận Huế mà chỉ Huế không thôi. Vả lại khi một từ hoặc một cặp từ biến âm thì từ căn bị triệt tiêu. Cho đến nay Thuận Hóa vẫn tồn tại đồng hành với Huế đó sao. Sự biến âm của một địa danh phải tự thân và tự tại. Thanh Hoa thành Thanh Hóa ngay trên địa bàn trước sau vẫn của tỉnh đó. Bình Thái thành Bình Thới cũng vậy. Đổi tên nhưng không đổi địa bàn và phạm vi vốn dĩ. Thuận Hóa là địa danh kép ghép hai châu Thuận và Hoa mà nên. Thuận từ châu Ô. Hóa từ châu Ri.
“Hai châu Ô Ri vuông ngàn dặm
Một gái thuyền quyên của mấy mươi”.
(Hoàng Cao Khải)
Thuận Hóa vuông ngàn dặm mới ôm gọn nửa phía nam tỉnh Quảng Trị, toàn bộ tỉnh Thừa Thiên Huế và nửa phía bắc tỉnh Quảng Nam. Có khi còn rộng hơn gồm hai phủ Tân Bình (Quảng Bình), Triệu Phong (Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng). Sách “Ô Châu Cận Lục” do Dương Văn An nhuận sắc viết về vùng đất đó. Huế chưa bao giờ rộng đến thế. Thuận Hóa chưa một lần được coi là Thuận Huế. Cũng vậy, Hóa Châu chưa một lần được gọi là Huế Châu. Chúng tôi nghĩ rằng Huế là Huế mà Thuận Hóa hay Hóa Châu cũng như Thừa Thiên Huế với Huế ngày nay thôi. Hơn nữa Huế là một từ đơn. Hóa Châu hay Thuận Hóa là một từ kép. Từ đơn thông thường cao tuổi hơn từ kép Hán Việt bởi bóng dáng bản địa còn đậm đà. Kẻ Huế vẫn được Linh mục Alexandre de Rhodes nói đến khi xứ Thuận Hóa đã ra đời được 334 năm và đang tồn tại dưới danh nghĩa Thừa tuyên Thuận Hóa ở xứ Đàng Trong. Thuận Hóa không bị triệt tiêu khi biến danh thì Huế càng không thể do Thuận Hóa mà thành.
Kẻ Huế có vẻ đầu nguồn của ngôn ngữ Việt hơn và biết đâu đó lại là “con nòi của giống”. Mặt khác xứ Thuận, xứ Hóa là một cặp song sinh từ Ô, Rí. Sau năm 1306, Ô được đổi thành Thuận, Rí được đổi thành Hóa. Muốn Hóa (tức phát triển) điều kiện tiên quyết là phải Thuận. Địa danh này ra đời là ánh phản ước vọng của lớp người Việt đầu thế kỷ XIV. Thuận Hóa lúc đó có hai phủ Tân Bình và Triệu Phong. Tân Bình về sau Chúa Tiên Nguyễn Hoàng đổi thành Quảng Bình. Triệu Phong bao gồm Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, thành phố Đà Nẵng và huyện Điện Bàn thuộc tỉnh Quảng Nam ngày nay. Địa danh Huế chưa bao giờ nhận vậy.
Theo Podharma, “Huế” là tiếng Chăm như chữ “thơm” của tiếng Việt. Huế = Thơm. Kẻ Huế = Kẻ Thơm. Như vậy là về ngữ nghĩa huế hoàn toàn không có nội hàm của hóa. Huế không phải từ Thuận Hóa thành.
Vả lại, nếu bảo rằng Huế từ Hóa Châu mà có thì trước tiên dân làng Thành Trung (trung tâm thành Hóa Châu), dân xã Quảng Thành, dân huyện Quảng Điền, được tự mình nhận là Huế trước. Nhưng họ còn phải đứng từ xa mà nhìn Huế. Với họ, Huế là những dãy phố san sát hai bên bờ sông Hương phía trên thương cảng Thanh Hà - Bao Vinh. Nơi đó một thuở là thủ phủ. Một thuở là kinh đô.
Kinh đô Huế là kinh đô Phú Xuân. Kinh đô Phủ Xuân bắt nguồn từ thủ phủ Kim Long - Phước Yên - Ái Tử. Đó là mạch phát từ Nguyễn Hoàng. Nguyễn Hoàng né tránh Hóa Châu là né tránh mối hiểm nguy bất ngờ từ phía Trịnh. Các thế hệ chúa Nguyễn bỏ mặc Hóa Châu bởi một thời quan lại do chúa Trịnh phải vào cai quản ở đó. Hóa Châu tàn tạ làm sao mà được hóa thân thành Huế với thời Nguyễn. Và, cho đến nay địa danh Hóa Châu vẫn còn. Như thế là Châu thành Huế không giành Châu thành Hóa cho mình. Huế là Huế từ đầu vậy.
